Barbara Toczko – Główny Inspektorat Ochrony Środowiska

W styczniu i lutym bieżącego roku w południowej i centralnej Polsce wystąpiły epizody wysokich stężeń pyłu zawieszonego w powietrzu zwane smogiem. W takcie trwania epizodów smogowych na 59 stacjach pomiarowych monitoringu jakości powietrza, funkcjonujących w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, odnotowano co najmniej jedno przekroczenie poziomu informowania dla pyłu zawieszonego PM10, w tym na 22 stacjach przekroczony został poziom alarmowy dla pyłu zawieszonego PM10. Najwyższe stężenia pyłu zawieszonego odnotowano w województwie śląskim.

Smog aerozolowy (zimowy) to zjawisko występowania wysokich stężeń pyłu zawieszonego w powietrzu. Można go zaobserwować głównie w okresie jesienno-zimowym. Składają się na niego jednocześnie trzy czynniki. Pierwszym, kluczowym czynnikiem, jest pierwotna emisja pyłu do powietrza. Drugim to emisja zanieczyszczeń gazowych do powietrza i powstawanie pyłu wtórnego w wyniku reakcji chemicznych zachodzących w atmosferze. Trzecim czynnikiem są warunki meteorologiczne sprzyjające kumulacji zanieczyszczeń takie jak cisza wiatrowa, silna inwersja termiczna, zamglenie czy średnia dobowa temperatura powietrza poniżej 5˚C. Sytuacje takie mogą mieć charakter lokalny, regionalny, a nawet ponadregionalny, gdy dotyczą znacznego obszaru Polski lub Polski i krajów ościennych. Mogą trwać od jednego do kilku dni, a w przypadkach ekstremalnych nawet kilkanaście dni.

Problem wysokich stężeń zanieczyszczeń powietrza został zdiagnozowany już kilkanaście lat temu.
Duża zawartość w pyle zawieszonym PM10 wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, w tym benzo(a)pirenu wskazuje, iż głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza pyłem w Polsce jest spalanie paliw stałych w wysokoemisyjnych piecach. Według danych Krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami, sektor komunalno-bytowy jest odpowiedzialny za emisję ok. 49% pyłów emitowanych do atmosfery i emisje te mają bezpośredni wpływ na występowanie smogu. Emisja zanieczyszczeń odbywa się na małej wysokości, dlatego też zanieczyszczenia oddziałują najbardziej na ludzi, którzy zamieszkują w bezpośrednim sąsiedztwie takich źródeł.

EPIZODY WYSOKICH STĘŻEŃ PYŁU ZAWIESZONEGO W ROKU 2017

Od 1 stycznia do 22 lutego bieżącego roku w południowej i centralnej Polsce wystąpiły epizody wysokich stężeń pyłu PM10 o charakterze ponadregionalnym. Stężenia pyłu PM10, przekraczające poziom informowania, wystąpiły w dniach:

• 7-11 stycznia (województwa objęte epizodem: śląskie, małopolskie, opolskie, łódzkie, mazowieckie, świętokrzyskie, wielkopolskie, dolnośląskie, kujawsko-pomorskie);
• 26 stycznia – 1 lutego (województwa objęte epizodem: śląskie, małopolskie, lubelskie, dolnośląskie, kujawsko-pomorskie);
• 12-16 lutego (województwa objęte epizodem:
  śląskie, małopolskie, opolskie, łódzkie, mazowieckie, świętokrzyskie, wielkopolskie, dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie).

Spośród ww. epizodów (zaznaczonych na rysunku 1 czerwonym kolorem) najwyższe stężenia pyłu zawieszonego PM10 odnotowano od 7 do 11 stycznia na obszarze województwa śląskiego, opolskiego i małopolskiego (rysunek 2). Najwyższe dobowe stężenia pyłu PM10 wystąpiły w Rybniku, gdzie w dniu kulminacyjnym średnie dobowe stężenie pyłu PM10 wyniosło 860 µg/m³, bardzo wysokie stężenia wystąpiły w wielu innych miastach, np. w Ząbkowicach Śląskich (736 µg/m³), Wodzisławiu Śląskim (675 µg/m³), Pszczynie (503 µg/m³), Częstochowie (499 µg/m³), Brzeszczach (428 µg/m³), Gliwicach (424 µg/m³), Łodzi (399 µg/m³), Radomsku (394 µg/m³) i Żywcu (390 µg/m³).

W trakcie powyższego epizodu wysokie stężenia pyłu PM10 wystąpiły nie tylko w miastach, ale również na obszarach podmiejskich i pozamiejskich. Na stacji tła regionalnego zlokalizowanej w Złotym Potoku (województwo śląskie), w dniu kulminacyjnym stężenie średniodobowe pyłu PM10 wynosiło 95,5 µg/m³ i było prawie dwukrotnie wyższe od stężenia dopuszczalnego. Oznacza to, iż w trakcie tego epizodu przekroczenia poziomu dopuszczalnego wystąpiły na całym obszarze południowej i centralnej Polski, nie tylko na obszarach miejskich. W przypadku epizodów o ponadregionalnym charakterze, do których zaliczyć należy wszystkie ww. epizody, podwyższone stężenia pyłu zawieszonego są obserwowane na większości stacji monitoringu jakości powietrza w Polsce (rysunek 1).

INFORMOWANIE SPOŁECZEŃSTWA I ORGANÓW PAŃSTWA O STĘŻENIACH PYŁU ZAWIESZONEGO

O każdym przypadku przekroczenia poziomu informowania lub poziomu alarmowego dla pyłu PM10 właściwy wojewódzki inspektorat ochrony środowiska informuje:

• wojewódzki zespół zarządzania kryzysowego za pomocą poczty elektronicznej na uzgodniony wcześniej adres e-mail, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również w inny sposób uzgodniony z wojewódzkim zespołem zarządzania kryzysowego, nie później niż do godz. 10:00 dnia następnego;
• Głównego Inspektora Ochrony Środowiska nie później niż do godziny 10:00 danego dnia roboczego za pomocą modułu bazy danych.

Przekroczenia poziomów informowania i poziomów alarmowych dla pyłu PM10 są ogłaszane wyłącznie w oparciu o wyniki pomiarów automatycznych (łącznie do tego celu wykorzystuje się wyniki pomiarów ze 132 stanowisk pomiarowych). Pomiary automatyczne pyłu zawieszonego ze względu na dostępność wyników w trybie on-line są wykorzystywane dla potrzeb informowania społeczeństwa. Oprócz pomiarów automatycznych do pomiarów stężenia pyłu zawieszonego w powietrzu stosuje się pomiary manualne. Manualna metoda pomiaru pyłu jest metodą referencyjną, jednak wyniki pomiarów pyłu z tych stanowisk są dostępne dopiero po ich oznaczaniu metodą wagową w laboratorium wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska. W Polsce, w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, funkcjonuje ok. 300 stacji monitoringu jakości powietrza. Na 248 z nich prowadzone są pomiary pyłu PM10, przy czym na 72 prowadzone są jedynie pomiary pyłu PM10 metodą automatyczną, na kolejnych 60 prowadzone są pomiary pyłu PM10 zarówno metodą automatyczną jak i manualną, a na kolejnych 116 stacjach pomiary prowadzone są jedynie metodą manualną za pomocą poborników.

Wyniki pomiarów automatycznych pyłu zawieszonego są prezentowane przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska w trybie on-line poprzez „Portal Jakości Powietrza” (www.powietrze.gios.gov.pl) oraz poprzez aplikację na urządzenia mobilne „Jakość powietrza w Polsce”. Dane aktualizowane są co godzinę i są dostępne wraz z informacją o potencjalnym wpływie stężeń pyłu zawieszonego na zdrowie ludzi, ze szczególnym uwzględnieniem grup ludzi wrażliwych (dzieci, osoby chore, kobiety w ciąży, osoby starsze). Wyniki pomiarów manualnych pyłu są prezentowane na ww. portalu w Banku Danych Pomiarowych.

KOMENTARZ
Mając na uwadze wpływ zanieczyszczenia powietrza na jakość życia, zarówno na poziomie samorządowym jak i rządowym podejmuje się obecnie szereg działań mających na celu ograniczenie emisji zanieczyszczeń. W ramach działań mających na celu poprawę jakości powietrza prowadzone są m.in. prace legislacyjne w zakresie wprowadzenia norm jakościowych dla paliw stałych oraz wymagań emisyjnych dla kotłów na paliwo stałe. Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów opracował Program działań na rzecz poprawy jakości powietrza pn. „Czyste Powietrze” – zawierający rekomendacje dla Rady Ministrów. Program jest jednym z projektów strategicznych realizowanych w ramach przyjętej 14 lutego 2017 r. przez Radę Ministrów „Strategii na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju”. W ramach tego programu przygotowanych zostało 14 propozycji działań niezbędnych do podjęcia w związku z występowaniem na znacznym obszarze kraju wysokich stężeń zanieczyszczeń powietrza.