Izabela Kucharska, Katarzyna Tkaczuk – Główny Inspektorat Sanitarny
Odra jest ostrą, wysoce zakaźną chorobą wirusową, zdolną do wywoływania epidemii. Zakaźność wirusa odry jest bliska 100% u osób podatnych. Indywidualne ryzyko zachorowania na odrę występuje u każdej osoby, która nie była szczepiona przeciw tej chorobie lub wcześniej na nią nie chorowała. Szczepienia ochronne radykalnie zmniejszyły zachorowalność na odrę w Europie, ale pomimo ogólnie wysokiego poziomu zaszczepienia, choroba ta nadal powoduje częste epidemie.
Na świecie odra pozostaje główną przyczyną zgonów dzieci, z których około 160 000 umiera każdego roku z powodu powikłań choroby. Śmiertelne przypadki odry są spowodowane głównie komplikacjami po infekcji bakteryjnej. Liczba przypadków śmiertelnych wynosi 1-3 na 1000 przypadków, a najwyższa jest u dzieci poniżej 5 r.ż. i u osób z obniżoną odpornością. Zapalenie płuc odpowiada za sześć z dziesięciu zgonów związanych z odrą. Osoby o podwyższonym ryzyku zachorowania na odrę to niemowlęta, które są za małe, aby można je było szczepić, osoby, u których szczepionka nie wywołała odporności immunologicznej oraz osoby, które z przyczyn medycznych nie zostały zaszczepione. Szczególnie ciężki przebieg odry występuje zwykle u źle odżywionych małych dzieci, szczególnie z niedoborami witaminy A lub tych, których układ odpornościowy został osłabiony przez HIV/AIDS lub inną chorobę.
Stosowanie szczepień ochronnych ma zasadnicze znaczenie w zapobieganiu zachorowaniom na odrę i ze względu na wysoką zaraźliwość choroby oraz jej przenoszenie się drogą powietrzną nie może być zastąpione jakimikolwiek innymi środkami ochrony.
Szczepienie przeciwko odrze jest bardzo skuteczne. Po podaniu pierwszej dawki szczepionki osoba zaszczepiona uzyskuje odporność na poziomie 95%. Natomiast podanie drugiej dawki szczepionki pozwala osobie zaszczepionej osiągnąć odporność niemalże 100%. Zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO), szczepienie przeciwko odrze wykonuje się planowo szczepionką skojarzoną przeciw odrze, śwince i różyczce u dzieci w 13-15. miesiącu życia, zaś drugą dawkę podaje się w 6. roku życia (zgodnie z PSO na 2019 r.). W Polsce szczepienia są obowiązkowe dla dzieci i młodzieży, które nie ukończyły 19 roku życia.
Szczepienia ochronne nie zapewniają wyłącznie odporności indywidualnej. Przy wysokim poziomie zaszczepienia w społeczeństwie uzyskuje się odporność populacyjną. W przypadku odry powstaje ona, gdy liczba osób uodpornionych osiąga poziom co najmniej 95%. Ten rodzaj odporności jest istotny dla ochrony osób, które ze względu na przeciwskazania o charakterze medycznym (m.in. dzieci chore na nowotwory, osoby poddane leczeniu immunosupresyjnemu) nie mogły zostać poddane szczepieniom ochronnym oraz takich, które pomimo ich wykonania nie wykształciły odporności immunologicznej. Zaszczepione otoczenie osób nieuodpornionych tworzy wówczas tzw. kokon ochronny wokół nich, eliminując źródło zakażenia.
W ostatnich latach w Polsce obserwuje się spadek odsetka dzieci szczepionych przeciw odrze, śwince i różyczce. Zgodnie z danymi Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny, w 2017 r. odnotowano spadek odsetka dzieci w 3 r.ż. zaszczepionych jedną dawką szczepionki do 94,0% (spadek z poziomu 95,5% w 2016 r.) oraz spadek odsetka dzieci w 10 r.ż. zaszczepionych drugą dawką szczepionki do 93,0% (spadek z poziomu 93,4% w 2016 r.). Niepokojący jest wzrost liczby osób odmawiających szczepień dzieci, co powoduje ryzyko wystąpienia zwiększonej liczby zachorowań na odrę, dlatego Główny Inspektor Sanitarny podejmuje intensywne działania mające na celu upowszechnienie wiedzy na temat szczepień. Bogate repozytorium badań nt. skuteczności i bezpieczeństwa szczepionek, materiały informacyjne, filmy i infografiki dostępne są m.in. na stronie www.gis.gov.pl.
Kwestia skuteczności dotarcia do społeczeństwa z wiedzą o korzyściach wynikających ze szczepień jest przedmiotem analiz Ministerstwa Zdrowia, Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz ośrodków naukowych i ekspertów działających na polu zdrowia publicznego. W działania prozdrowotne włączają się samorządy zawodowe lekarzy, pielęgniarek, farmaceutów, gremia naukowe, organizacje studenckie czy organizacje pozarządowe (NGO’s) takie jak BabyBoom, jeden z największych portali parentingowych w Polsce.
W piątek 7 grudnia 2018 r., z okazji Ogólnopolskiego Dnia Szczepień, w mediach społecznościowych ruszyła ogólnopolska akcja społeczna pod hasłem #zaszczepieniBezpieczni, skierowana do rodziców szukających odpowiedzi na nurtujące pytania dotyczące szczepień ochronnych. Wiarygodne informacje o odrze i szczepieniach przeciw
odrze można również znaleźć na stronach internetowych http://szczepienia.pzh.gov.pl, http://zaszczepsiewiedza.pl.
Aby umożliwić skuteczne działania przeciwepidemiczne w przypadku rozprzestrzeniania się wirusa odry w populacji, w 2016 r. Minister Zdrowia wydał rozporządzenie w sprawie metod zapobiegania odrze (Dz. U. poz. 1418), które stanowi wykonanie upoważnienia zawartego w art. 3 ust. 4 pkt 2 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2018 r. poz. 151, z późn. zm.). Na podstawie przepisów tego rozporządzenia, przeciwko odrze bezpłatnie szczepione są osoby, które miały kontakt z osobą chorą na odrę, czyli były bezpośrednio narażone na zakażenie wirusem, bez względu na kryterium wieku.
System finansowania szczepień przeciw odrze nie obejmuje osób, które ukończyły 18. rok życia. W przypadku wystąpienia ognisk epidemicznych, brak nieodpłatnych szczepień dla tej grupy wiekowej stanowił istotny problem w prowadzeniu działań przeciwepidemicznych. Każda osoba nieszczepiona, która miała styczność z osobą zakażoną lub chorą, przyczynia się do podtrzymywania transmisji wirusa, w tym także jego przeniesienia na dzieci w okresie niemowlęcym, które zgodnie z kalendarzem szczepień nie były jeszcze szczepione. Ze względu na charakterystykę epidemiologiczną odry oraz konsekwencje kliniczne choroby, szerzenie się zachorowań w społecznościach o niskim stopniu zaszczepienia wymaga podjęcia szybkich działań przeciwepidemicznych. Podanie osobom narażonym szczepionki przed upływem 72 godzin od styczności z osobą chorą, pozwala zmniejszyć ryzyko zachorowania i powikłań.
W Polsce, podobnie jak i w innych krajach, podejmowane są działania mające na celu eliminację choroby. W odniesieniu do chorób zakaźnych, które nie mają rezerwuaru zwierzęcego (tzn. występują jedynie u człowieka), i dla których dostępne są szczepionki o wysokim stopniu skuteczności, możliwe jest osiągnięcie celu jakim jest eliminacja choroby na danym obszarze (rozumiana jako brak zakażeń na terenie kraju przy możliwych zawleczeniach z zagranicy), a następnie eradykacja choroby, tzn. jej całkowite wyeliminowanie na świecie. Obecnie Polska uczestniczy w koordynowanym przez WHO globalnym programie eliminacji odry i różyczki.
W 2018 roku w Polsce (od 1 stycznia 2018 r. do 30 listopada 2018 r.) odnotowano 220 przypadków odry, podczas gdy w analogicznym okresie w roku 2017 r. odnotowano ich łącznie 62, co stanowi ponad trzykrotny wzrost liczby przypadków. Liczbę odnotowanych przypadków zachorowań na odrę w Polsce przedstawia tabela.
Zachorowania na odrę w 2018 r odnotowało 30 krajów UE/EOG: Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Irlandia, Islandia, Hiszpania, Holandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Włochy i Wielka Brytania. W 2018 r., do 7 listopada na terenie UE najwięcej przypadków zachorowań na odrę zarejestrowano w Rumunii (5222 przypadki), Francji (2727), Włoszech (2295) i Grecji (2290). Odnotowano 33 przypadki zgonów z powodu odry, najwięcej w Rumunii (22) oraz we Włoszech (6), Francji (3) i Grecji (2).
W krajach spoza UE/EOG najwięcej przypadków zachorowań na odrę w 2018 r. odnotowano na Ukrainie – (ponad 36 000, w tym 15 zgonów) oraz w Serbii (ponad 5 700, w tym 15 zgonów).
Ogniska odry rejestrowane są również m.in. w Szwajcarii, na Białorusi, w Gruzji, Rosji, w obu Amerykach (najwięcej w Wenezueli i Brazylii), w Afryce, Izraelu i w Tajlandii.
Zachorowania o charakterze i rozmiarach ognisk epidemicznych mogą wystąpić jedynie wśród społeczności lokalnych lub środowisku szkolnym, w których stopień uodpornienia dzieci i dorosłych jest niewystarczający dla uzyskania odporności populacyjnej.
