Piotr Żochowski – Ośrodek Studiów Wschodnich

Rok 2019 upłynie na Ukrainie w atmosfer ze permanentnej kampanii wyborczej. Nowego prezydenta poznamy w ostatniej dekadzie kwietnia, a w październiku będziemy świadkami formowania się nowego układu partyjnego w Radzie Najwyższej. Zostanie utworzony również nowy rząd. Dynamiczne zmiany na scenie politycznej kraju Są wyzwaniem, ale też i testem dla ukraińskiego systemu bezpieczeństwa kształtowanego od 2014 roku pod względem jego podatności na atmosferę walki politycznej i zachowania skuteczności wobec działań destabilizacyjnych prowadzonych przez rosyjskie służby specjalne.

Ukraina jest państwem podatnym na destrukcyjne działania Rosji w sfer ze politycznej, gospodarczej, informacyjnej i bezpieczeństwa. Moskwa nadal będzie podejmować niemilitarne działania destabilizacyjne, których długoterminowym celem jest zmuszenie ukraińskich elit do nawiązania dialogu z Rosją, uznanie jej interesów politycznych i gospodarczych, a w efekcie polityczne podporządkowanie kraju. W katalogu działań rosyjskich istotne miejsce zajmuje nadal ewentualne wznowienie operacji militarnej, poprzedzonej realizacją scenariusza prowokacji uzasadniającego użycie sił zbrojnych.

Rosyjskie działania mogą przybrać następujące formy:

• próby dyskredytacji w sfer ze informacyjnej obecnie rządzących prozachodnich polityków; gra na pogłębienie konfliktów wewnątrz klasy politycznej Ukrainy, w tym wewnątrz koalicji rządzącej; wsparcie finansowe, polityczne i informacyjne partii/środowisk/mediów opowiadających się za rosyjską interpretacją realizacji porozumień mińskich, a w szerszym aspekcie – za odbudową relacji z Rosją, ingerencja w przebieg wyborów prezydenckich i parlamentarnych obejmująca spektrum działań od cyberataków, po wpływanie na postawy wyborcze;
• próby wywołania konfliktów na tle narodowościowym/językowym, wspierania separatyzmów (Węgrów i Rusinów w obwodzie zakarpackim, kilku mniejszości narodowych w obwodzie odeskim, ludności rosyjskojęzycznej na terytorium całej Ukrainy), podsycanie konfliktu na tle konfesyjnym związanym z przejmowaniem obiektów sakralnych należących do Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego, uznającego zwierzchność patriarchy Moskwy (UPC);
• próby pogłębienia kryzysu społeczno-gospodarczego. Choć wskutek polityki restrykcji gospodarczych, Rosja obecnie ma ograniczone instrumentarium działań, wojna w Donbasie spowodowała na Ukrainie deficyt węgla antracytowego, spalanego w połowie elektrowni cieplnych. Nie można wykluczyć więc okresowych, np. w sezonach grzewczych, działań blokujących dostawy tego surowca z okupowanej części Donbasu i z Rosji (najtańs ze źródła dostaw). Takie blokady mogą być efektywnym sposobem zakłócenia pracy systemu energetycznego Ukrainy, których skutkiem mogą być okresowe wyłączenia prądu i ogrzewania gospodarstwom domowych, co może prowadzić do niepokojów społecznych;
• próby realizacji punktowych akcji sabotażowych i dywersyjnych. Szczególnie narażone w tym kontekście Są regiony przygraniczne oraz Krym, a także strategiczna infrastruktura transportowa (linie i dworce kolejowe) i energetyczna (rurociągi i elektrownie, w tym jądrowe). Możliwe Są działania destrukcyjne w sfer ze bezpieczeństwa cybernetycznego – złamanie systemów informatycznych ukraińskich instytucji państwowych i finansowych, a także obiektów energetycznych.

ROK WYBORCZY A BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA

Wład ze Ukrainy regularnie podkreślają zagrożenia związane z działaniami destabilizacyjnymi  ze strony Rosji. 5 marca 2019 roku prezydent Petro Poroszenko zatwierdził nową Koncepcję walki z terroryzmem, która zastąpiła zdezaktualizowany dokument przyjęty jeszc ze w 2013 roku. Koncepcja wskazuje Rosję jako źródło większości zagrożeń terrorystycznych, do których zaliczono m.in. inspirowanie działań separatystycznych i wszechstronne wspieranie działalności terrorystycznej marionetkowych quasi państw powstałych na tymczasowo okupowanych terytoriach obwodu donieckiego i ługańskiego, wspieranie przez Rosję ruchów separatystycznych wśród mniejszości narodowych na Ukrainie, a także agresywne działania Rosji na morzach Azowskim i Czarnym. Dokument, który można uznać za uszczegółowienie wątków zawartych w przyjętej w marcu 2016 roku Koncepcji rozwoju sektora bezpieczeństwa i obrony Ukrainy, zawiera plan działań mających służyć poprawie bezpieczeństwa stanu państwa, m.in. zapowiada przeprowadzanie operacji specjalnych mających zmniejszyć skalę zagrożenia terroryzmem. W kontekście umieszczenia Rosji jako głównego zagrożenia terrorystycznego, należy to uznać za zapowiedź prowadzenia działań specjalnych na terytoriach okupowanych.

Od początku 2019 roku przedstawiciele służb specjalnych Ukrainy prowadzą szeroko zakrojoną kampanię informacyjną przestrzegającą przed możliwością rosyjskiej ingerencji w kampanię wyborczą i przebieg wyborów. Za najbardziej prawdopodobne scenarius ze destabilizacji sytuacji na Ukrainie szefowie SBU i wywiadu zagranicznego uznają podjęcie przez Rosję próby cyberataku na serwer Centralnej Komisji Wyborczej, wywołanie zamieszek na tle religijnym mających osłabić ukraińską autokefalię i kontynuowanie długofalowych działań na rzecz wprowadzenia do różnych ugrupowań politycznych prorosyjskich polityków. Według służb ukraińskich, na realizację tych zadań rosyjskie służby specjalne otrzymały dotację budżetową w wysokości 350 mln USD. Strona ukraińska nie wyklucza możliwości realizacji przez Rosję scenariusza militarnego w celu otwarcia połączenia lądowego między Rosją a Krymem. Choć scenariusz ten wydaje się mało prawdopodobny, to nie można wykluczyć możliwości sprowokowania ukraińskich sił zbrojnych do otwarcia ognia i uznania incydentu przez Rosję za akt agresji.

Służba Bezpieczeństwa Ukrainy we współdziałaniu z Państwową Służbą Łączności Specjalnej podjęła działania prewencyjne mające na celu obniżyć podatność elektronicznego systemu wyborczego na ataki cybernetyczne. Prowadzone Są szeroko zakrojone działania kontrwywiadowc ze i policyjne mające utrudnić rosyjskim służbom specjalnym przeprowadzanie aktów sabotażu. Szef SBU wymienił jako jeden z obszarów rosyjskiej aktywności destabilizacyjnej podejmowanie prób dewastowania bądź niszczenia cerkwi znajdujących się pod kontrolą Patriarchatu Moskiewskiego. Inną sfera aktywności SBU jest ograniczanie aktywności w przestrzeni informacyjnej (wykorzystujących m.in. komunikatory internetowe) rosyjskich agitatorów wzywających do bojkotu wyborów bądź wzywających do protestów podważających wiarygodność procesu wyborczego, w tym okupacji punktów wyborczych bądź obiektów administracji publicznej. Od końca lutego SBU informuje o blokowaniu zmasowanych ataków cybernetycznych na infrastrukturę cyfrową Centralnej Komisji Wyborczej. Specjaliści SBU stwierdzili, że atak typu „http Flood” (odmiana ataku typu DDoS) został przeprowadzony przy wykorzystaniu przejętych bez wiedzy właścicieli witryn stworzonych w oparciu o bezpłatne oprogramowanie „WordPress”, co pozwoliło na generowanie masowej liczby zapytań skierowanych do serwera CKW. Departament Ochrony Kontrwywiadowczej SBU i podległe mu Centrum sytuacyjne ds. cyberbezpieczeństwa nie wyklucza, że ataki zostały przeprowadzone pr ze grupy hakerskie kontrolowane przez rosyjskie służby specjalne.

W ATMOSFERZE POLITYCZNEGO KONFLIKTU

Zagrożeniem dla wyborów prezydenckich na Ukrainie jest duże prawdopodobieństwo podważenia zasady bezstronności działania organów porządkowych i służb specjalnych odpowiedzialnych za ich spokojny przebieg. Niepokojącym zjawiskiem jest wykorzystywanie w manifestacjach o charakter ze wyborczym pozapaństwowych („prywatnych”) formacji mających charakter bojówek. W sytuacji, kiedy zgodnie z rankingami wyborczymi Julii Tymoszenko i Petro Poroszenki o ich przejściu do II tury wyborów może zadecydować nieduża liczba głosów, każdy potencjalny incydent zakłócający proces wyborów może mieć istotne znaczenie dla ich dalszego przebiegu, a także posłużyć do podważenia cząstkowych wyników. Ryzyko takiego scenariusza jest tym bardziej prawdopodobne  ze względu na niski poziom zaufania społeczeństwa wobec administracji państwowej. Według badań opublikowanych 21 marca przez Instytut Gallupa, wskaźnik zaufania społecznego do instytucji państwowych wyniósł jedynie 9 procent, przy czym 12 procent badanych uważa, że wybory będą uczciwe. Ukraińska Grupa Socjologiczna „Rejtynh” w wynikach badań opublikowanych 20 marca przedstawiła społeczną percepcję zagrożeń dla przebiegu wyborów. Respondenci za czynniki mogące przeszkodzić im w udziale w wyborach wymienili: informacje o masowym kupowaniu głosów (49 procent), duże kolejki w lokalach wyborczych (47 procent), prowokacje w pobliżu lokali wyborczych (43 procent).

Niepokojącą cechą aktualnej sytuacji na Ukrainie Są przejawy niestabilności systemu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Oficjalne komunikaty przedstawicieli władz mają charakter uspokajający. Służba Bezpieczeństwa Ukrainy i MSW zapewniają, że bezpieczeństwo wyborów będzie zagwarantowane, a państwo nie utraci monopolu na wykorzystanie siły. Wiarygodność tych oświadczeń osłabiają przykłady świadczące o zaangażowaniu w walkę wyborczą przedstawicieli instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa. Aktywność ministra spraw wewnętrznych Arsena Awakowa otwarcie krytykującego prezydenta Poroszenkę ma wpływ na sposób działania organów policji i podległej MSW Gwardii Narodowej. W atmosfer ze narastającej walki politycznej zachowanie organów porządkowych ma wpływ na sposób i charakter przeprowadzania manifestacji przedwyborczych. Nie można wykluczyć, że będą one reagować stronniczo na przejawy zakłócenia porządku publicznego pozwalając na eskalację wystąpień wymierzonych przeciwko urzędującemu prezydentowi.

W atmosfer ze rywalizacji przedwyborczej kwestionowana jest apolityczność podległej prezydentowi Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. Przeciwnicy Poroszenki zwracają uwagę, że SBU i Państwowa Służba Łączności Specjalnej odpowiedzialne za zapewnienie bezpieczeństwa wyborów w kontekście osłony kontrwywiadowczej i cybernetycznej, sprawują kontrolę nad wyborczym systemem elektronicznym. Pozwala to na formułowanie tezy wskazującej na możliwość dokonywania fałszerstw wyników wyborów podczas wprowadzania danych do systemu elektronicznego Centralnej Komisji Wyborczej. Ze swej strony kierownictwo SBU stale podkreśla o prowadzeniu przez Rosję działań mających na celu sparaliżowanie systemu informatycznego CKW oraz ostrzega o możliwości zmasowanego ataku informatycznego w dniu wyborów. Proces liczenia głosów jest najbardziej wrażliwym i podatnym na zakłócenia obszarem, pozwalającym kwestionować wiarygodność wyborów.

Specyfiką ukraińskich wyborów jest również wykorzystywanie przez polityków pozapaństwowych formacji o charakter ze paramilitarnym. Organizowane przez nich akcje, przybierające często formułę manifestacji, podczas których dochodzi do użycia siły, mają istotny wpływ na kształtowanie sympatii wyborczych. Obserwowana aktywność Drużyn Narodowych skupiających byłych ochotników walczących na wschodzie Ukrainy i wspieranych nieformalnie przez szefa MSW jest wymierzona bezpośrednio w prezydenta Poroszenkę.

Innym przykładem ograniczającym monopol użycia siły przez instytucje państwowe jest funkcjonowanie formacji tzw. „straży municypalnych”. Na Ukrainie istnieje około 200 tego rodzaju formacji podległych merom miast, których zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa publicznego i wspomaganie działalności policji. W rzeczywistości Są to formacje służące ochronie interesów politycznych i ekonomicznych danego mera miasta, a w sposób ich działania wpisane jest użycie siły fizycznej czy zastraszanie.

UKRAIŃSKIE WYZWANIA

• Władze w Kijowie Są świadome, że działania Rosji mające na celu destabilizację Ukrainy nie ograniczają się do działań natury militarnej. Społeczeństwo ukraińskie stało się celem wielopłaszczyznowych rosyjskich działań aktywnych, w tym poprzez środki oddziaływania informacyjnego. Wykorzystując brak bariery językowej i dysponując kierowanym przez państwo zaawansowanym organizacyjnie i technicznie systemem prowadzenia „wojny informacyjnej” Kreml prowadzi nadal różnorodne działania na Ukrainie.
• Władze ukraińskie, uznając oficjalnie Rosję jako państwo-agresora dążącego do podważenia fundamentów bytu państwowego Ukrainy, w ciągu ostatnich lat sformułowały nową politykę bezpieczeństwa skupiającą się na działaniach służących odparciu rosyjskiej agresji. Jednym z najważniejszych elementów tej polityki było skierowanie większości sił i środków na działania o charakter ze kontrwywiadowczym, skoncentrowanie się na zadaniach związanych z rozpoznaniem, przejmowaniem i zwalczaniem rosyjskich aktywów operacyjnych oraz ukształtowanie systemu obrony informacyjnej państwa. Zostały do niego włączone instytucje państwowe i – równolegle – wspierane przez państwo inicjatywy przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego.
• Czynnikiem mającym kapitalne znaczenie dla skuteczności ukraińskiego systemu bezpieczeństwa jest współpraca z USA i państwami UE w reformowaniu służb specjalnych oraz otrzymywane wsparcie finansowe (od października 2019 roku USA rozpoczną przekazywanie kwoty ponad 200 mln USD przeznaczonej na pomoc wojskową). Pozytywny obraz ukraińskich dokonań w sfer ze budowania instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa, czy dotychczasowe sukcesy w starciu z rosyjską machiną destabilizacyjną, mogą się jednak okazać nietrwałe. Zależy to przede wszystkim od postawy ukraińskich elit politycznych, które często nie wahają się angażować instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo państwa dla realizacji doraźnych celów politycznych. Angażowanie służb specjalnych, policji czy pozapaństwowych formacji paramilitarnych do walki politycznej w znaczący sposób osłabia spójność ukraińskiego systemu bezpieczeństwa i zmniejsza jego odporność na destrukcyjne działania  ze strony Rosji.