Aleksandra Gasztold – Uniwersytet Warszawski

Przemoc wobec kobiet, szczególnie będąca konsekwencją sytuacji politycznej, wielokrotnie pojawiała się w dyskursie międzynarodowym po II wojnie światowej. Organizacja Narodów Zjednoczonych cyklicznie publikowała raporty dotyczące sytuacji kobiet, w tym w regionach objętych konfliktami zbrojnymi. Kobiety i dzieci były i są największą grupą uchodźców i to przede wszystkim w nie uderza wszelka niesprawiedliwość, niezależnie od tego czy mówimy o czasie pokoju czy wojny.

Konflikty zbrojne prowadzą do nasilenia stosowania siły, zarówno fizycznej jak i psychicznej o podłożu seksualnym, w większym stopniu wobec kobiet niż mężczyzn. Natomiast koszty, jakie ponoszą młode dziewczęta i kobiety, które doświadczyły agresji są nieporównywalne. Zjawiskiem powszechnym jest reseksualizacja przemocy, w tym wykorzystywanie gwałtów na odmiennej etnicznie społeczności (np. kazusy Bośni i Hercegowiny, Rwandy, Kongo, Birmy). Przemoc seksualna wiąże się również ze zjawiskiem upokorzenia mężczyzn. Pozbawia się ich męskości poprzez mechanizm przeniesienia winy (za nieumiejętność ochrony swoich kobiet), którą obarczane są ofiary. Konflikty zbrojne krzywdzą kobiety wobec tego podwójnie: poprzez użycie przemocy przez agresorów, jak i odrzucenie czyli przez „wtórną wiktymizację” po traumatycznych przeżyciach przez własną grupę etniczną/narodowościową. W konsekwencji wydarzeń w latach 90. XX wieku, zarówno Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (ICTY) jak i Rwandy (ICTR) włączyły przestępstwo gwałtu do katalogu zbrodni przeciwko ludzkości[1].

Stopniowo debata o miejscu i pozycji kobiety w czasie wojen poszerzała pojmowanie pokoju z uwzględnianiem kategorii płci w kształtowaniu relacji społecznych. Stąd narastała dyskusja o naturze wojny i odpowiedzialności kobiet za bezpieczeństwo. Tematykę wpływu konfliktów zbrojnych na życie kobiet podjęto m.in. podczas IV Światowej Konferencji w sprawie Kobiet w Pekinie w 1995 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła pierwszą rezolucję (nr 1325) dotyczącą sytuacji kobiet podczas konfliktów zbrojnych i ich roli w kształtowaniu pokoju i bezpieczeństwa 30 października 2000 r. Zaapelowano w niej o umożliwienie kobietom współuczestniczenia w zapobieganiu i rozwiązywaniu konfliktów oraz odbudowie kraju po zakończeniu działań militarnych. Podstawą rezolucji miało się stać stosowanie perspektywy równości (gender perspective) i tym samym zwiększenie uczestnictwa kobiet we wszystkich „obszarach” pokoju i bezpieczeństwa[2]. Rezolucję nr 1325 należy uznać za kamień milowy w działaniach wszelkich ruchów i organizacji na rzecz równości, a także wysiłkach włączania doświadczenia kobiet w kontekście konfliktów zbrojnych. Rewolucyjność tego dokumentu związana jest z założeniem, że egalitaryzm między mężczyznami i kobietami wpływa pozytywnie na wzrost gospodarczy, stabilność społeczną i polityczną oraz trwały pokój. Rezolucja stała się użytecznym narzędziem dla zwolenników równości płci i uwrażliwienia przede wszystkim rządów, organizacji międzynarodowych oraz pozarządowych na problematykę płci w czasie wojny i po jej zakończeniu.

Agenda ONZ dotycząca Kobiet, Pokoju i Bezpieczeństwa (The Women, Peace, and Security Agenda, WPS) ustalona wraz z przyjęciem rezolucji plasuje się na pograniczu dziedzin: zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, ochrony praw człowieka, współpracy rozwojowej oraz polityk z zakresu równego traktowania[3]. Jej wdrożenie oscyluje wokół czterech filarów: (1) zapobiegania (prevention), (2) uczestnictwa (participation), (3) ochrony (protection), (4) wsparcia i odbudowy (relief and recovery)[4]. Obecnie WPS przenika osiem rezolucji. Oprócz wspomnianej rezolucji nr 1325 (2000) są to rezolucje nr: 1820 (2008), 1888 (2009), 1889 (2009), 1960 (2010), 2106 (2013), 2122 (2013) oraz 2242 (2015), w których m.in. postulowano zwiększenie udziału kobiet w  procesach pokojowych, w  misjach i  operacjach pokojowych, wzmocnienie ich roli w  procesach decyzyjnych związanych z zapewnieniem pokoju. Zwrócono uwagę na potrzeby ochrony i wsparcia kobiet oraz dzieci podczas konfliktów zbrojnych, postulowano potrzebę wzmacniana pozycji kobiet jako skutecznego czynnika prewencyjnego w zwalczaniu ekstremizmu politycznego. Ciężar realizacji tych postulatów spoczywa przede wszystkim na państwach. Niemniej w implementację Agendy WPS zaangażowane są również organizacje międzyrządowe, pozarządowe oraz instytuty badawcze czy think-tanki.

Przesłanką do podjęcia prac nad polskim Planem Działania dotyczącym realizacji Agendy WPS było członkostwo Polski w sieci punktów kontaktowych (The WPS Focal Points Network), do której RP przystąpiła w dniu jej ustanowienia – 23 września 2016 r. Jest to forum umożliwiające wymianę doświadczeń i dobrych praktyk, również w zakresie opracowania i przeglądu krajowych strategii realizacji postanowień rezolucji RB ONZ 1325 oraz jej pochodnych[5]. Katalizatorem prac stało się także polskie członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa ONZ (w charakterze niestałego członka).

Prace nad pierwszym Krajowym Planem Działania WPS podjęto wiosną 2018 r. z inicjatywy ministra spraw zagranicznych prof. dr hab. Jacka Czaputowicza. Przy współpracy pracowników MSZ z innymi resortami oraz podmiotami (Ministerstwem Obrony Narodowej, Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji, Pełnomocnikiem Rządu ds. Równego Traktowania) dokument powstał stosunkowo szybko. Identyfikacja potencjalnych obszarów realizacji przez RP Agendy WPS została poprzedzona analizą SWOT i spotkaniem międzyresortowym na szczeblu roboczym, które odbyło się w czerwcu 2018 r. Wzięli w nim udział przedstawiciele i pełnomocnicy ds. równego traktowania oraz praw człowieka m.in. Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, Ministerstwa Obrony Narodowej, Straży Granicznej, Komendy Głównej Policji, Służby Więziennej, Krajowej Administracji Skarbowej, Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Pierwsza wersja dokumentu powstała już pod koniec sierpnia 2018 r. Inspiracją do prac były NAPs (National Action Plans) państw sojuszniczych, w tym: Wielkiej Brytanii, Kanady, Niemiec, Irlandii, Norwegii i Finlandii, jak również sugestie ekspertów UN Women (Sekretariat Sieci Punktów Kontaktowych WPS) oraz Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych (pracowników biura Głównej Doradczyni ds. płci i wdrażania rezolucji 1325 RB ONZ, Mary Marinaki). Z końcem września 2018 r. skierowano projekt dokumentu do konsultacji społecznych, w których uwagi zgłosiła między innymi sieć Women in International Security (WIIS Poland). 22 października dokument został zatwierdzony przez KPRM.

Krajowy Plan Działania na lata 2018-2021 koncentruje się na czterech obszarach:

1. zapobieganiu konfliktom, reagowaniu na konflikty oraz utrzymywaniu pokoju,
2. pomocy humanitarnej oraz pomocy rozwojowej,
3. ochronie i wsparciu ofiar przemocy na tle płciowym oraz przemocy seksualnej w konfliktach zbrojnych
4. promocji i rozwoju Agendy WPS w Polsce oraz w ramach współpracy międzynarodowej[6].

Do poszczególnych celów przyporządkowano 18 obszarów działania, w tym: udział kobiet w misjach i operacjach za granicą; kobiety w służbach mundurowych i służbie zagranicznej; wsparcie dla ofiar przemocy seksualnej w konflikcie; szkolenie z programu WPS. Należy dodać, że dokument nie dotyczy tylko polityki zagranicznej, a odnosi się również m.in. do postępów w realizacji przez polskie instytucje Konwencji ONZ w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (CEDAW). Wyraźnie wskazano instytucje wdrażające poszczególne działania oraz wskaźniki umożliwiające ewaluację. Instytucją koordynującą pozostaje MSZ.

Pierwszą inicjatywą w ramach wdrażania Krajowego Planu Działania na rzecz realizacji Agendy ONZ była organizacja panelu nt. „Kobiet, Pokoju i Bezpieczeństwa” podczas dnia informacyjnego dotyczącego programu naukowego NATO Science for Peace and Security (SPS). Wydarzenie to odbyło się 22 listopada 2018 roku w Akademii Sztuki Wojennej. Uczestniczyli w nim przedstawiciele świata nauki, dyplomacji oraz eksperci z ponad 50 państw. Podczas panelu WPS omówiono m.in. przyszłe potencjalne obszary badań i współpracy.

Według stanu z listopada 2018 r., krajowe plany działania w zakresie rezolucji RB ONZ nr 1325 (NAP) ma 79 państw członkowskich ONZ (40%).

W artykule wykorzystano informacje uzyskane w wyniku rozmów z przedstawicielami MSZ.

[1] Reguły wypracowane przez ICTY i ICTR włączono do Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego (ICC) w art. 7 (g) i art. 8 (vi), który obowiązuje od 1 lipca 2002 r. (inauguracyjne posiedzenie ICC odbyło się 11 marca 2003 r.), Dz. U. No. 78, poz. 708 z 9 maja 2003 r.

[2] Resolution 1325 (2000) Adopted by the Security Council at its 4213rd Meeting, on 30 October 2000 S/RES/1325 (2000), http://www.un.org/womenwatch/osagi/wps/#resolution (2.11.2017).

[3] Krajowy Plan Działania na rzecz realizacji Agendy ONZ dotyczącej kobiet, pokoju i bezpieczeństwa na lata 2018-2021, s. 5.

[4] https://dpa.un.org/en/women-peace-and-security.

[5] Więcej informacji nt. Sieci Punktów Kontaktowych WPS znajduje się na stronie internetowej: https://www.peacewomen.org/node/97093 [dostęp: 12.12.2008].

[6] Krajowy Plan Działania na rzecz realizacji Agendy ONZ dotyczącej kobiet, pokoju i bezpieczeństwa na lata 2018-2021 dostępny jest na stronie internetowej https://www.msz.gov.pl/resource/29634e6c-c609-4e08-8d0f-515c3f098d54:JCR [dostęp: 12.12.2018].