Piotr Nowak – Grupa Nurków Minerów, 12. dywizjon Trałowców Świnoujście

Oczyszczanie terenów z przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych (PWiN) to przedsięwzięcia realizowane przez wyznaczone, specjalistyczne poddziały Sił Zbrojnych RP, które polegają na rozpoznaniu, zabezpieczeniu, neutralizacji i usuwaniu, jak również ostatecznym niszczeniu znalezionych niewybuchów. Patrole saperskie współpracują z przedstawicielami administracji publicznej na podstawie ustawy o zarządzaniu kryzysowym¹. Historia największej neutralizacji przedmiotu wybuchowego i niebezpiecznego w Polsce rozpoczęła się 16 kwietnia 1945 r., gdy 617. brytyjski Dywizjon RAF zrzucił na niemiecki ciężki krążownik „Lützow”, w pobliżu Świnoujścia, trzynaści specjalnie zaprojektowanych bomb głęboko penetrujących. Twarda konstrukcja umożliwiała zagłębienie bomby głęboko pod powierzchnię gruntu, a detonacja 2400 kg materiału wybuchowego generowała falę sejsmiczną o niszczycielskim działaniu na infrastrukturę budowlaną, również podziemne bunkry i instalacje wojskowe.

Ukryty przez 75 lat na dnie Kanału Piastowskiego niewybuch bomby lotniczej o wadze 12 000 funtów został odnaleziony podczas modernizacji toru wodnego Szczecin-Świnoujście. 16 września 2019 r. zgłoszenie PWiN zostało przyjęte przez Grupę Nurków Minerów z 12. Dywizjonu Trałowców w Świnoujściu. Rekonesans przeprowadzony przez nurków potwierdził występowanie na głębokości 12 m unikatowego niewybuchu o nazwie Tallboy. Rozpoczął się długi proces planowania, mający na celu wybór najbezpieczniejszego sposobu neutralizacji.

Rys 1. Pierwszy rekonesans bomby Tallboy.

Źródło: Grupa Nurków Minerów 12.dTR.

Analiza źródeł historycznych, dokumentacji technicznej brytyjskiej bomby oraz ocena ryzyka związanego z poszczególnymi metodami neutralizacji doprowadziły do oczywistego wyboru techniki low-order, polegającej na wypaleniu (deflagracji) ładunku głównego. Decyzję o zastosowaniu modułowego systemu ładunku kumulacyjnego podjęto ze względu na potwierdzoną skuteczność techniki deflagracji w latach 2015-2020 oraz możliwość zdalnego inicjowania systemu, przy pełnej ewakuacji strefy zagrożenia.

Podczas rocznych przygotowań, kluczowym elementem było usunięcie pozostałych niewybuchów z rejonu operacji oraz uzyskanie certyfikatu czystości
– w promieniu 200 m od bomby Tallboy wydobyto ok. 400 sztuk PWiN o łącznej masie materiału wybuchowego wynoszącej 3 tony.

Ze względu na brak światowych doświadczeń w neutralizacji tak ogromnego niewybuchu, przy wyznaczeniu stref bezpieczeństwa korzystano zarówno ze standardowych obliczeń matematycznych dotyczących teorii wybuchu podwodnego, jak również ekspertyzy pracowników naukowych Instytutu Analizy Konstrukcji Politechniki Poznańskiej. Współpraca z naukowcami uczelni wyższych zwiększyła bezpieczeństwo wykonywania prac minerskich oraz pomogła zweryfikować zastosowane środki ostrożności.

Równolegle z opracowaniem technicznego planu neutralizacji PWiN nurkowie minerzy przeprowadzali testy optymalnej konfiguracji systemu low-order. Koncepcja neutralizacji zakładała użycie modułowego systemu ładunku kumulacyjnego w celu zmiany stanu bomby, poprzez usunięcie i likwidację zapalników z korpusu bomby lub/oraz znaczną redukcję ładunku głównego. Ostatecznym celem było usunięcie obiektu niebezpiecznego z rejonu przeprawy promowej Karsibór.

Wykonany, przy użyciu projektowania komputerowego, cyfrowy model niewybuchu na dnie, pozwolił na wykonanie pierścienia dystansowego, którego zadaniem było odkopanie płyty dennej i odsłonięcie zapalników.

Rys 2. Zastosowanie pierścienia dystansowego.

Źródło: Grupa Nurków Minerów 12.dTR.

W realizacji tej nietypowej neutralizacji, podczas fizycznego przygotowania bomby do zastosowania systemu do deflagracji, konieczne było ścisłe współdziałanie specjalistów Marynarki Wojennej z firmą odpowiedzialną za oczyszczenie z niewybuchów toru Szczecin-Świnoujście.

W trakcie kluczowego etapu operacji, system do deflagracji został zdalnie zainicjowany. Wszystkie założone środki bezpieczeństwa uwzględniały możliwość przejścia procesu deflagracji w detonację, jako możliwy efekt przemiany termodynamicznej.

Nowym elementem był również stworzony system monitoringu miejsca realizacji podwodnych prac minerskich składający się z:

• 12 czujników sejsmicznych rozmieszczonych w odległości 100 m – 7000 m;
• 4 czujników sejsmicznych na terminalu LNG;
• czujnika sejsmicznego na terenie budowy tunelu pod Świną;
• szybkiej kamery rejestrującej proces deflagracji;
• 2 kamer rejestrujących rejon operacji z podglądem na żywo;
• 2 dronów rejestrujących doraźnie przebieg operacji;
• bezzałogowego statku powietrznego monitorującego rejon w termowizji.

Neutralizacja bomby Tallboy stanowiła najlepiej opomiarowaną operację wojskową w historii oczyszczania terenów z PWiN. Analiza danych zebranych w trakcie detonacji pozwoliła pracownikom naukowym Politechniki Poznańskiej na wiarygodne oszacowanie wartości procesu deflagracji wynoszącego 37% masy początkowej materiału wybuchowego. Redukcja ładunku głównego przełożyła się bezpośrednio na brak odłamkowania fragmentów korpusu oraz brak zniszczeń infrastruktury promowej oraz nawigacyjnej po przejściu deflagracji w detonację. Powietrzna fala ciśnienia nie spowodowała uszkodzenia przeszklonych powierzchni wieży nawigacyjnej znajdującej się 100 m od punktu zalegania niebezpiecznego obiektu. Istotne jest również, że mniejsza energia detonacji nie doprowadziła do lokalnych wypłyceń na torze wodnym, a ruch statków handlowych o pełnym zanurzeniu przywrócono już po 6 godzinach.

Oczyszczenie Kanału Piastowskiego było możliwe dzięki rozwojowi technik i procedur niszczenia niewybuchów stosowanych przez Zespoły Rozminowania Marynarki Wojennej, współpracy nurków minerów z naukowcami uczelni wyższych oraz licznymi konsultacjami z producentem systemu. Nieodzownym elementem przy każdej realizacji zgłoszenia PWiN jest współpraca i wymiana informacji Sił Zbrojnych RP z przedstawicielami administracji publicznej oraz służbami odpowiedzialnymi za ochronę ludności. W ramach zabezpieczenia neutralizacji, z zagrożonego rejonu ewakuowano 751 mieszkańców. Niestety, mimo realnego zagrożenia życia i zdrowia, 40 osób odmówiło opuszczenia swoich nieruchomości i podpisało stosowne dokumenty. Możliwość odmowy ewakuacji z zagrożonego rejonu stanowi poważny problem dla służb i samorządów.

Likwidacja brytyjskiej bomby lotniczej nie miała jedynie aspektu lokalnego, ale była istotna z punktu widzenia interesu gospodarczego kraju, zapewniając terminową realizację inwestycji – pogłębienie toru wodnego do portu Szczecin. Na etapie planowania operacji, istotnym elementem były również rozpoczynające się prace związane z drążeniem tunelu pod Świną.

Rys 4. Przejście deflagracji w detonację.

Źródło: Materiały 8.FOW.

Neutralizacja uzbrojenia z okresu działań wojennych w miejscu zalegania poprzez proces deflagracji, znacznie redukuje koszty przedsięwzięcia. Stosowana w Marynarce Wojennej procedura znacząco zmniejsza obszar oddziaływania niewybuchu na lokalną społeczność, jednocześnie minimalizując ryzyko dla żołnierzy realizujących prace minerskie przy zachowaniu najwyższych standardów ochrony środowiska. Krótsza realizacja zgłoszenia PWiN przekłada się bezpośrednio na aspekt ekonomiczny, związany ze skróconym czasem zamknięcia drogi wodnej.

Wysoki standard wszystkich wykonywanych prac umożliwił bezpieczne przeprowadzenie operacji, znacząco ograniczając ryzyko utraty zdrowia lub życia żołnierzy i służb realizujących zadanie. Bomba lotnicza D.P. 12000 lbs, największy niewybuch znaleziony w historii Polski, została zneutralizowana i nie będzie stanowiła zagrożenia na torze wodnym Szczecin-Świnoujście.