Andrzej Doroszewski – Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy

Beata Gawlik-Pliszka – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

 

Częstotliwość i nasilenie wystąpienia suszy w Polsce jest w ostatnich latach coraz bardziej istotnym problemem, zarówno dla gospodarki kraju jak i dla środowiska. Większa częstotliwość wystąpienia suszy jest wynikiem obserwowanych zmian klimatycznych, zwłaszcza wzrostem temperatury powietrza w okresie wegetacyjnym.

Wyróżniane są cztery rodzaje suszy: najpierw występuje susza atmosferyczna, później rolnicza, następnie hydrologiczna, a na końcu geologiczna. W zależności od wielkości deficytu wody oraz trwania występowania suszy, generowane są odpowiedniej wielkości straty w gospodarce oraz w środowisku. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy (IUNG-PIB) w Puławach stworzył System Monitoringu Suszy Rolniczej (SMSR) dla obszaru Polski. System ten przy wyznaczaniu obszarów z suszą dla poszczególnych upraw uwzględnia czynniki pogodowe i podatność gleb na niedobory wody. Baza danych pogodowych potrzebna jest do obliczenia klimatycznego bilansu wodnego (KBW), za pomocą którego wyznacza się obszary objęte suszą rolniczą.

Głównymi elementami meteorologicznymi decydującymi o wielkości suszy rolniczej są: opad atmosferyczny, temperatura i wilgotność powietrza, usłonecznienie, prędkość wiatru. W 2020 r. IUNG-PIB włączył do SMSR dane publikowane przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy (IMGW-PIB), pochodzące z naziemnych radarów mierzących wielkość opadów atmosferycznych. Dane uzyskane z radarowej sieci POLRAD pozwalają na znaczne uszczegółowienie pola opadów dla całego kraju. Zwiększenie dokładności określenia wielkości opadu na terenie Polski spowodowało, że nastąpiła zdecydowana poprawa wyznaczenia granic obszarów objętych suszą rolniczą. W systemie uwzględniana jest również informacja o glebach, a zwłaszcza dane o retencji wodnej, która wyjaśnia duże lokalne zróżnicowanie strat w plonach w następstwie niedoboru opadów. Informacja o glebach wykorzystywana jest za pomocą cyfrowej mapy glebowo-rolniczej, zwiększając dokładność oceny zasobów wody dostępnej dla roślin. W systemie uwzględniane są również wymagania dotyczące zasobów wodnych dla poszczególnych grup i gatunków roślin w zależności od ich fazy rozwojowej w sezonie wegetacyjnym.

System wykorzystuje nowoczesne aplikacje GIS (Geographic Information System) do przetwarzania i interpolacji danych przestrzennych. Aplikacje komputerowe integrują dane meteorologiczne oraz dane z cyfrowej mapy glebowo-rolniczej obrazującej przestrzenne zróżnicowanie retencji wodnej różnych kategorii agronomicznych gleb. W SMSR zastosowano procedury pozwalające na szczegółową prezentację wyników za pomocą systemu internetowego. Informacje dotyczące suszy przedstawiane są w formie tabel i map dla każdej gminy Polski, dla 14 grup i gatunków roślin oraz dla 4 kategorii gleb. W SMSR susza oznaczana jest jako deficyt wody powodujący straty w plonach wynoszące przynajmniej 20% w skali gminy w stosunku do plonów uzyskanych w średnich wieloletnich warunkach pogodowych.

Przejawem trendu występowania dużych niedoborów wody była ekstremalna susza w 2006 r., w wyniku której średnie krajowe plony niektórych upraw były niższe nawet o 30% w stosunku do plonów uzyskanych w średnich wieloletnich warunkach pogodowych. Do lat zaliczanych jako bardzo suche, powodujące bardzo duże straty w rolnictwie należą: 2008, 2015, 2018 oraz 2019 rok. Szczególnie niesprzyjające warunki dotyczące zasobów wodnych dla roślin uprawnych wystąpiły w latach 2015, 2018 oraz 2019, w których deficyt wody odnotowano we wszystkich 14 monitorowanych uprawach. We wszystkich województwach kraju susza wystąpiła w 2015 i 2019 r. w siedmiu uprawach, a w 2018 roku w pięciu uprawach.

WARUNKI TERMICZNE

Kwiecień w tym roku był ciepły, temperatura wahała się od 6 do ponad 10˚C. Najcieplej było w południowo-zachodniej części kraju (od 9 do ponad 10˚C, cieplej od normy od 1 do ponad 1,5˚C). Im dalej w kierunku północno-wschodnim, tym było zimniej od 6 do 8˚C. Na bardzo dużej powierzchni kraju temperatura powietrza tego miesiąca była wyższa od normy wieloletniej od 0,5 do 1˚C. Należy natomiast zwrócić uwagę na bardzo duże usłonecznienie tego miesiąca, wynoszące w południowych rejonach kraju ponad 300 godz. tj. większe od normy o 100%, a w północno-wschodnich obszarach notowano ponad 270 godz. ze Słońcem tj. więcej od normy o 70%. Takie warunki termiczno-solarne sprawiły, że w kwietniu wystąpiła wyjątkowo wysoka ewapotranspiracja, czyli całokształt procesów związanych z odpływem do atmosfery wody parującej z powierzchni gleby (ewaporacja) pokrytej roślinnością (transpiracja).

Maj natomiast był w tym roku zimny, szczególnie na północy kraju, gdzie temperatura kształtowała się w przedziale od 9 do 11˚C. Na Ziemi Lubuskiej, gdzie było najcieplej, utrzymywała się na poziomie ok. 12˚C, a na przeważającym obszarze Polski notowano temperaturę od 11 do 12˚C. Na dużej powierzchni kraju notowano temperaturę niższą od średniej wieloletniej o ok. 1 do 2,5˚C, a na Wyżynach Polskich, Mazowszu, Warmii i Mazurach nawet niższą o ponad 2,5˚C. Temperatura powietrza tegorocznego maja w wielu rejonach kraju była najniższa w ciągu ostatnich 30 lat. W czerwcu warunki termiczne poprawiły się. Najcieplej było w szerokim pasie Polski środkowej oraz we wschodnich rejonach kraju od 18 do ponad 19˚C. We wschodnich terenach Polski notowano temperaturę wyższą od wieloletniej od 2 do ponad 2,5˚C, a na pozostałych obszarach wyższą od normy od 1 do 2˚C. W południowych, a zwłaszcza w północnych rejonach kraju było chłodniej – od 14 do 16˚C i na tych terenach notowano temperaturę w normie wieloletniej. W lipcu temperatura znowu spadła, chłodno było zwłaszcza w północno-zachodniej oraz miejscami w południowej części kraju, gdzie temperatura była niższa od normy wieloletniej o ok. 0,5˚C. Na pozostałym obszarze Polski temperatura powietrza utrzymywała się w normie. Najcieplej było w południowych i południowo-zachodnich rejonach Polski, ponad 19˚C. Na przeważającym terytorium kraju notowano od 17 do 19˚C, jedynie na północy było nieco chłodniej od 15 do 16˚C. Natomiast tegoroczny sierpień i wrzesień były ciepłe. W sierpniu, w zachodnich rejonach Polski oraz w Kotlinie Sandomierskiej notowano temperaturę od 20 do ponad 21˚C i na tych obszarach było cieplej od normy wieloletniej o ponad 2˚C. Na pozostałym terytorium kraju również było ciepło – od 18 do 20˚C, cieplej od normy o 1-2˚C. We wrześniu notowano temperaturę powietrza wyższą od normy wieloletniej o 1 do 2˚C. Najcieplej było na Ziemi Lubuskiej ponad 16˚C. Na pozostałym obszarze Polski notowano od 14 do16˚C.

WARUNKI OPADOWE

Opady w kwietniu były bardzo małe. Szczególnie niskie, poniżej 10 mm wystąpiły w północnej części kraju, stanowiły one na tych terenach od 10 do 20% poniżej normy wieloletniej. Im dalej w kierunku południowym tym opady były nieco większe, wynoszące od 10 do ponad 30 mm i na tych obszarach stanowiły od 20 do ponad 40% normy. W maju opady atmosferyczne były bardzo zróżnicowane. Najwyższe stwierdzono we wschodnich i południowych terenach kraju – od 60 do 150 mm i stanowiły od100 do 160% normy wieloletniej. Natomiast najniższe – od 30 do 60 mm występowały w północno-zachodniej części Polski i stanowiły od 50 do 100% normy. W czerwcu opady były wysokie lub bardzo wysokie na dużej powierzchni Polski, wynoszące od 60 do nawet ponad 240 mm, stanowiły od 100 do ponad 300% normy wieloletniej. Jedynie w północno-zachodniej obszarach notowano mniejsze opady od 30 do 60 mm (tj. 50-100% normy). Opady lipca charakteryzowały się dużym zróżnicowaniem. Szczególnie małe opady poniżej 30 mm notowano w południowo-zachodniej i północno-wschodniej części kraju, stanowiące poniżej 40% normy. Natomiast najwyższe opady wynoszące ponad 150 mm notowano w południowej części kraju oraz nieco mniejsze od 60 do 90 mm w północnej Polsce, stanowiły 90-110% normy. Na przeważającym terytorium kraju notowano opady od 30 do 60 mm (40-90% normy). W sierpniu na bardzo dużym obszarze Polski notowano opady od 60 do 120 mm (od 100 do 160% normy wieloletniej), jedynie w północnych rejonach oraz na Wyżynie Lubelskiej, Małopolskiej oraz w Kotlinie Sandomierskiej opady były nieco niższe od 40 do 60 mm (60-100% normy). Tegoroczny wrzesień w Polsce pod względem opadów atmosferycznych był bardzo zróżnicowany. Od bardzo małych, poniżej 20 mm na północno-wschodnich obszarach kraju, gdzie stanowiły zaledwie 20% normy. Im bardziej przemieszczając się w kierunku południowo-zachodnim były one już większe, osiągając na linii Terespol-Siedlce-Mława-Kwidzyń-Słupsk-Ustka 60 mm (100% normy). Na pozostałym terytorium kraju notowano już większe opady od 60 do100 mm (100-140% normy), a na Wyżynie Lubelskiej oraz w południowych rejonach Polski były już wysokie – od 100 do 140 mm tj. 140-200% normy.

Występujące tegoroczne niedobory wody spowodowały, że susza rolnicza notowana była wśród wszystkich czternastu grup i gatunków roślin monitorowanych przez SMSR.

Oznacza to, że tegoroczne plony tych upraw będą niższe z powodu występującego deficytu wody w stosunku do plonów uzyskanych w średnich wieloletnich warunkach pogodowych.

W poniższej tabeli zamieszczono wyniki dotyczące suszy rolniczej w Polsce w 2020 roku. Natomiast bardziej szczegółowe informacje dotyczące suszy prezentowane są na stronie internetowej www.susza.iung.pulawy.pl.

 

NOWY SYSTEM ZBIERANIA DANYCH Z WOJEWÓDZTW O STRATACH W ROLNICTWIE

Od 2020 roku wnioski o oszacowanie strat spowodowanych przez suszę producenci rolni mogą składać wyłącznie za pomocą publicznej aplikacji. Za pomocą tej aplikacji producent rolny, korzystając z własnego Profilu Zaufanego, określa zakres i stopień strat spowodowanych przez suszę w uprawach rolnych w jego gospodarstwie rolnym.

Wprowadzane przez producenta rolnego dane są automatycznie weryfikowane przez aplikację z danymi:

• Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w zakresie upraw rolnych zgłoszonych do wniosku o dopłaty bezpośrednie oraz danymi dotyczącymi liczby zwierząt zawartymi w Systemie Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt;
• Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach w zakresie zasięgu i zakresu suszy wynikającego z Systemu Monitoringu Suszy Rolniczej.

W aplikacji wygenerowany jest automatycznie protokół oszacowania szkód powstałych w wyniku suszy, jeżeli szkody wynoszą powyżej 30% średniej rocznej produkcji rolnej w gospodarstwie rolnym z ostatnich trzech lat poprzedzających rok, w którym wystąpiła susza. Średnia roczna produkcja rolna jest ustalana na podstawie danych Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w Warszawie, pochodzących z Systemu Zbierania Danych Rachunkowych (FADN). Producent rolny ma prawo do kilkukrotnego uzupełniania strat w poszczególnych uprawach w miarę ich obejmowania suszą wskazywaną przez System Monitoringu Suszy Rolniczej – do momentu potwierdzenia ostatniego zgłoszenia poprzez podpisanie wniosku Profilem Zaufanym. Podpisanie wniosku uruchamia proces generowania protokołu strat w gospodarstwie rolnym przekazywanym do zatwierdzenia przez wojewodę i uniemożliwia dokonywanie dalszych zgłoszeń. Każdy producent rolny może otrzymać w danym roku jeden protokół oszacowania szkód w gospodarstwie rolnym spowodowanych przez suszę. Mając na względzie, iż 2020 rok jest pierwszym rokiem funkcjonowania aplikacji, termin składania wniosków o oszacowanie szkód spowodowanych wystąpieniem suszy został wydłużony do 30 listopada br.