ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE

System zarządzania kryzysowego Unii Europejskiej (UE) zakłada współpracę instytucji unijnych, państw członkowskich, a także stowarzyszonych oraz wspólne zaangażowanie różnych instrumentów działania. Zakres współpracy obejmuje przede wszystkim wymianę informacji i danych w zakresie zapobiegania, przygotowania, reagowania, rozwoju i odbudowy po wystąpieniu sytuacji kryzysowych.

Unia Europejska nie posiada własnych zasobów pozwalających na bezpośrednie zaangażowanie. Podobnie jak nie dysponuje siłami zbrojnymi na wypadek, gdyby trzeba było reagować w sytuacjach kryzysów poza obszarem unijnym czy nawet zagrożeń dla własnego bezpieczeństwa. To państwa członkowskie dysponują własnymi, częstokroć znaczącymi, zasobami pozwalającymi na przezwyciężenie różnego typu sytuacji kryzysowych. Jednakże na forum Rady UE, a więc wspólnie z rządami państw członkowskich, wypracowywane i podejmowane są decyzje, pozwalające zaangażować się UE w wymagających tego sytuacjach[1]. Unijny system ułatwia i wspiera takie działania, dając niejednokrotnie świadectwo solidarności i pomocy państwom trzecim dotkniętym klęskami, katastrofami czy innego typu zagrożeniami. Jednym z takich przykładów było wsparcie dla Serbii oraz Bośni i Hercegowiny, które doświadczyły wielkich powodzi w maju 2014 r. Ostatnimi takimi wydarzeniami była pomoc udzielona Szwecji i Grecji w związku z pożarami, które dotknęły te kraje w lipcu 2018 roku, a także późną jesienią 2019 r.  Albanii w związku trzęsieniem ziemi.

Wyzwaniem dla systemu UE pozostaje jednak nadal szybka i sprawna koordynacja pomocy udzielanej w przypadku wystąpienia kryzysów, w tym wielosektorowych i transgranicznych oraz niebezpiecznych zdarzeń  poza granicami Unii. Pokazały to na przykład doświadczenia zgromadzone w związku z trzęsieniem ziemi na Haiti i erupcją islandzkiego wulkanu Eyjafallajőkull w 2010 r., tsunami w Azji Południowo-Wschodniej i Japonii odpowiednio w 2004 i 2011 roku, a także wydarzenia związane z tzw. „wiosną arabską”, kryzysem w Syrii i wzmożoną nielegalną imigracją na kontynent europejski.

UE kontynuuje wysiłki w celu usprawnienia zarządzania kryzysami. Nie sprawdza się bowiem mechanizm reagowania na kryzysy odwołujący się do możliwości tylko jednego sektora.  „Kryzys” w podejściu doń Unii odnoszono do niedawna niemal wyłącznie do zagrożeń powstających poza granicami tej organizacji; pozostałe zagrożenia, a więc te w wymiarze wewnętrznym,  pozostawiając w gestii państw członkowskich. Tymczasem Unia potrzebuje całościowego i wielosektorowego podejścia, opartego o dogłębną analizę i kompleksową znajomość sytuacji.

 

[1] Art. 42. ust. 3. Traktatu o Unii Europejskiej: „Państwa Członkowskie w celu realizacji wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony oddają do dyspozycji Unii swoje zdolności cywilne i wojskowe, aby przyczynić się do osiągnięcia celów określonych przez Radę. Państwa Członkowskie wspólnie powołujące siły wielonarodowe mogą również przekazać je do dyspozycji wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony”.

 

SYSTEM REAGOWANIA KRYZYSOWEGO

Na podstawie konsultacji pomiędzy państwami członkowskimi można natomiast twierdzić, że istnieją możliwości doskonalenia współpracy w celu szybszej i wszechstronnej reakcji na wielosektorowe kryzysy. Ważnym warunkiem jest tu koordynacja zarówno na poziomie politycznym jak organizacyjnym. W tym kontekście duże znaczenie miała decyzja Komitetu Stałych Przedstawicieli Państw Członkowskich przy Radzie UE (Committee of Permanent Representatives, COREPER) z maja 2012 r. w sprawie przeglądu procedur koordynacji kryzysowej na poziomie politycznym UE (Arrangements for Crisis Coordination at EU political level, CCA). Efektem tego przeglądu była decyzja Rady UE z czerwca 2013 r. o ustanowieniu mechanizmu pn. Zintegrowany System Reagowania Kryzysowego Unii Europejskiej  (The EU Integrated Political Crisis Response Arrangements, IPCR). Założeniem IPCR jest wzmacnianie zdolności UE do podejmowania szybkich decyzji politycznych w związku z koniecznością reakcji w obliczu sytuacji kryzysowej.

Proces decyzyjny ma wspierać szybka wymiana informacji oparta o tzw. zintegrowane podejście, wynikające ze świadomości sytuacji i jej analizy (Integrated Situational Awareness and Analysis, ISAA). Głównym narzędziem ISAA – w ramach gromadzenia i dystrybuowania informacji oraz analizy aktualnej sytuacji – jest bezpieczna platforma internetowa IPCR Web Platform. Jest ona dostępna wszystkim zainteresowanym podmiotom na odpowiednich poziomach w państwach członkowskich i organizacjach UE.

Koordynatorem, a zarazem punktem kontaktowym i administratorem systemów dedykowanych mechanizmowi IPCR, jest Sekretariat IPCR działający przy Radzie Unii Europejskiej. Podejmuje on działania związane z uruchomieniem całego mechanizmu i spina wszystkie istniejące unijne systemy oraz mechanizmy zarządzania kryzysowego. Zastąpił on wcześniej działające Centrum Sytuacyjne (Situation Center, SitCen), które jako Centrum Analiz Wywiadowczych (Intelligence Analysis Centre, IntCen) działa obecnie w ramach Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych.

IPCR ma zapewnić spójną, efektywną i terminową odpowiedź na politycznym poziomie UE w przypadku aktywowania Klauzuli Solidarności (art. 222 Traktatu o Funkcjonowaniu UE, TFUE). Na podstawie tego zapisu UE wraz z państwami członkowskimi działa wspólnie w duchu solidarności, jeżeli jakiekolwiek państwo członkowskie stanie się przedmiotem ataku terrorystycznego bądź ofiarą klęski żywiołowej lub katastrofy spowodowanej przez człowieka[1].

Wiodąca rola RCB w mechanizmie IPCR

Z uwagi na wzrastającą liczbę zachorowań z powodu wirusa SARS- CoV- 2, aktywowany został w styczniu br. unijny mechanizm reagowania kryzysowego (Integrated Political Crisis Response, IPCR).  Jest on ważnym instrumentem przy podejmowaniu decyzji dotyczących oceny tego zagrożenia oraz jego zwalczania. Rządowe Centrum Bezpieczeństwa – jako instytucja pełniąca rolę krajowego punktu kontaktowego ze strukturami unijnymi – koordynuje przepływ informacji dotyczących tych zagadnień pomiędzy UE a kompetentnymi instytucjami polskimi.

System IPCR został powołany do życia 25  czerwca 2013 r. przez Radę Unii Europejskiej. Ma on służyć wypracowaniu uzgodnień dotyczących reagowania w różnych sytuacjach kryzysowych. Polska, biorąc pod uwagę wieloaspektowy charakter wyzwań, jakie przedstawiają sobą pandemia czy inne potencjalne zagrożenia, uznała, że współdziałanie z mechanizmem IPCR wymaga zaangażowania wielu sektorów administracji a zarazem wyznaczenia podmiotu odpowiedzialnego za koordynację współpracy na poziomie krajowym i międzynarodowym. Dotychczas (ze względu na kryzys związany z migracją, która to problematyka leży w gestii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji) krajowym koordynatorem/instytucją wiodącą w ramach IPCR był Departament Spraw Międzynarodowych MSWiA. We wrześniu br. rolę tę przejęło Rządowe Centrum Bezpieczeństwa.

Funkcja RCB wynika z ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, a dokładnie zadań określonych w art. 11, ust 2 pkt 6. o współpracy m.in. z podmiotami UE. Nadrzędnym celem jest zapewnienie bezkolizyjnego przepływu informacji pomiędzy polskimi instytucjami a odpowiednimi strukturami unijnymi w reakcji na potencjalny kryzys. W przypadku pandemii RCB – jako instytucja międzyresortowa odpowiedzialna za koordynację komunikacji pomiędzy ministerstwami – zbiera potrzebne informacje, o które zwraca się UE za pośrednictwem Stałego Przedstawicielstwa RP przy UE lub Departamentu Komitetu do Spraw Europejskich KPRM. Następnie są one przekazywane Brukseli w odpowiedniej formie (kwestionariusze, tabelki). Takie regularne i terminowe działanie umożliwia wzajemne informowanie się o stanie epidemii, etapach jej zwalczania i ustalanie przyszłych kierunków postępowania. Strona polska otrzymuje w ten sposób też wiedzę o poczynaniach innych państw członkowskich UE. Można przewidywać, że  podobny sposób komunikowania się będzie obowiązywał również w przyszłości, w przypadku potencjalnych kryzysów.

Polska dostrzega potrzebę istnienia europejskiego forum działań w dziedzinie zarządzania kryzysowego. Jednym z nich jest właśnie, aktywnie wykorzystywany przez państwa unijne, IPCR. Po raz pierwszy mechanizm ten został aktywowany 30 października 2015 roku podczas kryzysu migracyjnego. Obecnie nabiera kluczowego znaczenia w kontekście wypracowywania wspólnych standardów na obszarze całej Unii Europejskiej, mających wspomóc kraje członkowskie w walce z pandemią.

Mechanizm IPCR jest ważnym instrumentem w procesie decyzyjnym. Zapewnia prezydencji Unii Europejskiej (obecnie RFN) szereg narzędzi ułatwiających dostęp do informacji i dzielenia się nimi, podejmowanie wspólnych decyzji i koordynowania działań na najwyższym szczeblu politycznym. Do narzędzi tych należą:

1)  Robocze spotkania (informal roundtable) – są to nieformalne spotkania zwoływane i koordynowane przez prezydencję, których główną funkcją jest wypracowanie rozwiązań dotyczących zaistniałej sytuacji. Odbywają się na dwóch poziomach: poziomie eksperckim (working level) oraz poziomie ambasadorów (high level);

2)  Raporty sytuacyjne (Integrated Situational Awareness and Analysis, ISSA) – są to kwestionariusze zawierające szczegółowe pytania, mające zapewnić decydentom jasny obraz sytuacji;

3)  Platforma IPCR – narzędzie to umożliwia wymianę informacji w trybie online, w tym raportów ISAA, map sytuacyjnych, a także zbieranie informacji do raportów ISAA przy wykorzystaniu kwestionariuszy rozsyłanych do państw członkowskich;

4) Centralny punkt kontaktowy IPRC 24/7 – zapewnia całodobową współpracę z odpowiednimi podmiotami, a także pełni funkcję monitorowania i powiadamiania dla celów IPCR. Ponadto, wspomaga proces tworzenia i obiegu raportu ISAA.

Mechanizm IPCR może być aktywowany przez prezydencję Unii Europejskiej w sytuacji poważnego kryzysu, kiedy widoczna jest potrzeba koordynacji pomiędzy krajami Unii Europejskiej na szczeblu politycznym. Może on także zostać aktywowany na prośbę jednego z krajów członkowskich, a także w sytuacji powołania się na klauzulę solidarności.[2] Poziom aktywacji mechanizmu IPCR winien być dostosowany do aktualnej sytuacji. Możliwe są trzy poziomy: tryb monitorowania, tryb wymiany informacji i pełna aktywacja IPCR.

Tryb monitorowania pozwala na wymianę informacji na zasadzie dobrowolności bez aktywowania IPCR. Tematyka na platformie obejmowała dotychczas tematy takie jak: kryzys w Syrii, Iraku, trzęsienie ziemi w Nepalu. W trybie tym nie wykorzystuje się z reguły wymienionych wyżej narzędzi IPCR.

Tryb wymiany informacji nakłada obowiązek na Komisję oraz Europejską Służbę Działań Zewnętrznych (European External Action Service, EEAS) tworzenia raportów ISAA. Stroną poświęconą kryzysowi jest strona tworzona przez Sekretariat Generalny Rady Unii Europejskiej (General Secretariat of the Council, GSC) na platformie IPCR. Tryb ten może być uruchomiony przez prezydencję lub Sekretariat Generalny Rady, Komisję i Europejską Służbę Działań Zewnętrznych w porozumieniu z prezydencją.

Pełna aktywacja IPCR wiąże się z przygotowywaniem propozycji działań w odniesieniu do unijnej odpowiedzi na daną sytuację, przygotowaną na spotkaniu roboczym pod przewodnictwem prezydencji. Decyzje wypracowane na spotkaniach roboczych są przedkładane Komitetowi Stałych Przedstawicieli (Comité des représentants permanents, COREPER), a następnie Radzie.

 

W wypadku zdarzeń grożących dalekosiężnymi skutkami dla państw członkowskich istnieje także możliwość zastosowania Klauzuli Wzajemnej Obrony (art. 42.7 Traktatu o Unii Europejskiej, TUE). Te traktatowe zapisy służą dwóm podstawowym funkcjom. Z jednej strony wyrażają formalne zobowiązanie sygnatariuszy do wzajemnej pomocy, a z drugiej są przesłaniem dla potencjalnego agresora, że wrogie działania mogą spotkać się ze zbiorową reakcją[3].

Klauzula Solidarności nakłada obowiązek „udzielenia pomocy” zarówno na Unię jak i na pozostałe państwa członkowskie. Klauzula Wzajemnej Obrony ma z kolei zastosowanie wyłącznie w sytuacji, gdy państwo członkowskie stanie się ofiarą „napaści zbrojnej” na jego terytorium. Napaść musi zostać przeprowadzona z zewnątrz, czyli spoza terytorium państw członkowskich, gdyż art. 42 TFUE może stanowić podstawę jedynie zewnętrznych działań Unii. W przeciwieństwie do sytuacji wskazanych w art. 222 TFUE, obowiązek pomocy na podstawie art. 42 ust. 7 TUE mają wyłącznie państwa członkowskie (taki obowiązek nie został natomiast nałożony na Unię).

Od 15 maja 2013 r. w Brukseli działa Centrum Reagowania Kryzysowego Komisji Europejskiej (Emergency Response Coordination Centre, ERCC). Zadaniem ERRC jest lepsze koordynowanie, szybsze i bardziej efektywne reagowanie w sytuacjach katastrof naturalnych względnie spowodowanych przez człowieka w Europie i poza jej granicami. Centrum funkcjonuje całą dobę przez 7 dni w tygodniu. Gromadzi bieżące informacje dotyczące udzielania pomocy i ochrony ludności. Monitoruje zagrożenia, przekazuje ostrzeżenia oraz koordynuje operacje pomocowe. W przypadku aktywacji Klauzuli Solidarności, to właśnie ERCC będzie pierwszym punktem kontaktowym.

ERCC jest kluczowym operacyjnym komponentem unijnego Mechanizmu Ochrony Ludności (EU Civil Protection Mechanism, EU CPM), działającym w ramach Dyrekcji Generalnej KE ds. Pomocy Humanitarnej i Ochrony Ludności (DG ECHO). Sam Mechanizm Ochrony Ludności ustanowiony został w 2001 r. i ma na celu zachęcanie i mobilizowanie państw do udzielenia pomocy, a także jej koordynację w wypadku sytuacji nadzwyczajnych, mających miejsce na obszarze Unii lub poza nim. ERCC  współpracuje wówczas z narodowymi centrami kryzysowymi w 34 państwach (28 państw członkowskich UE, Macedonia Północna, Serbia, Czarnogóra, Islandia, Norwegia, Turcja) uczestniczących w unijnym mechanizmie.

Drugim istotnym elementem w strukturze Mechanizmu Ochrony Ludności jest Europejska Zdolność Reagowania Kryzysowego (European Emergency Response Capacity, EERC), funkcjonująca jako pula wcześniej dobrowolnie zgłoszonych przez  państwa członkowskie modułów interwencyjnych tworzonych z ich własnych zasobów, jak również odpowiednio wyszkolonych ekspertów[4].

Trzecim komponentem Mechanizmu Ochrony Ludności jest Wspólny System Łączności i Informowania w Sytuacjach Nadzwyczajnych (Common Emergency Communication and Information System, CECIS). Jest on zarządzany przez Komisję oraz punkty kontaktowe w państwach członkowskich. Mechanizm ten powinien zapewniać także ramy dla gromadzenia zweryfikowanych informacji dotyczących danej sytuacji, przekazywania tych informacji państwom członkowskim i dzielenia się doświadczeniami zdobytymi podczas przeprowadzonych działań pomocowych.

W ramach IPCR istnieje więc wiele narzędzi, za pomocą których można wymieniać informacje na temat zdarzeń, które już miały miejsce lub które nam grożą – przykładem jest narzędzie szybkiego ostrzegania na platformie internetowej IPCR. Analiza sytuacji umożliwia wcześniejsze wykrywanie potencjalnych zdarzeń kryzysowych, zanim osiągną one większą skalę lub w ogóle zanim do nich dojdzie.

W ramach polityki w dziedzinie gotowości i wspierania działań służących identyfikacji zdarzeń kryzysowych, a które wymagają reakcji politycznej na szczeblu UE w 2019 r. utworzono nowy mechanizm monitorowania kryzysowego UE: nieformalną sieć analizy sytuacji (The informal Horizon Scanning Network, HSN). Obejmuje ona ekspertów ds. ryzyka i analityków z państw członkowskich, służb Komisji, Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych i Sekretariatu Generalnego Rady, uczestniczących w pracach sieci na zasadzie dobrowolności. Celem HSN jest wykrywanie potencjalnych zdarzeń kryzysowych, zanim jeszcze osiągną znaczy poziom lub się wydarzą. HSN ma funkcjonować głównie w oparciu o łączność elektroniczną (za pośrednictwem platformy IPCR) oraz poprzez bezpośrednie spotkania ekspertów. Przedstawiciel Rządowego Centrum Bezpieczeństwa jest zgłoszony jako ekspert do udziału w mechanizmie HSN.

 

[1] Art. 222. Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej: „Unia i jej Państwa Członkowskie działają wspólnie w duchu solidarności, jeżeli jakiekolwiek Państwo Członkowskie stanie się przedmiotem ataku terrorystycznego lub ofiarą klęski żywiołowej lub katastrofy spowodowanej przez człowieka. Unia mobilizuje wszystkie będące w jej dyspozycji instrumenty, w tym środki wojskowe udostępnione jej przez Państwa Członkowskie”.

[2] Zob. art. 222 Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej ust. 2:„Jeżeli Państwo Członkowskie stało się przedmiotem ataku terrorystycznego lub ofiarą klęski żywiołowej lub katastrofy spowodowanej przez człowieka, na prośbę jego władz politycznych inne Państwa Członkowskie udzielają mu pomocy…”

[3] Art. 42 ust.7 Traktatu o Unii Europejskiej:” W przypadku gdy jakiekolwiek Państwo Członkowskie stanie się ofiarą zbrojnej agresji na jego terytorium, pozostałe Państwa Członkowskie mają w stosunku do niego obowiązek udzielenia pomocy i wsparcia przy zastosowaniu wszelkich dostępnych im środków, zgodnie z artykułem 51 Karty Narodów Zjednoczonych”.

[4] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=uriserv:OJ.L_.2013.347.01.0924.01.POL –  DECYZJA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY NR 1313/2013/EU z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie Unijnego Mechanizmu Ochrony Ludności, art. 11.

 

ZAGROŻENIA HYBRYDOWE

Szczególnie widoczne w ostatnich latach są działania podejmowane zarówno przez instytucje unijne jak i poszczególne państwa członkowskie w obszarze zwalczania zagrożeń hybrydowych. Do najważniejszych instytucji oraz inicjatyw z tego obszaru należy zaliczyć:

  • Komórkę UE ds. syntezy informacji o zagrożeniach hybrydowych (EU Hybrid Fusion Cell);
  • Wydział Komunikacji Strategicznej (Strategic Communication Division) odpowiedzialny za wykrywanie dezinformacji i walkę z nią w państwach UE i Partnerstwa Wschodniego. W jego ramach funkcjonują grupy zadaniowe, w tym: poświęcona obszarowi wschodniemu (East StratCom Task Force), prowadząca dedykowany do tego portal com., ds. obszaru południowego (The Task Force South) oraz obszaru zachodnich Bałkanów (The Western Balkans Task Force);
  • System wczesnego ostrzegania (Rapid Alert System), który ma ułatwiać wymianę informacji w sytuacjach kryzysowych;
  • Ćwiczenia zarządzania kryzysowego (Parallel and Coordinated Exercise, PACE), koncentrujące się na zagrożeniach hybrydowych;
  • Kwestionariusz Zagrożeń Hybrydowych (Hybrid Risk Survey) pomagający lepiej zidentyfikować własne podatności na tego rodzaju zagrożenia (uczestniczą w nim również kraje spoza Unii : Gruzja, Mołdawia lub Macedonia Północna);
  • Centrum Przeciwdziałania Zagrożeniom Hybrydowym w Helsinkach (Hybrid Centre of Excellence) skupiające zarówno państwa UE jak i NATO;
  • Wspólna Deklaracja Przewodniczącego Rady Unii Europejskiej, Przewodniczącego Komisji Europejskiej i Sekretarza Generalnego NATO określająca walkę z zagrożeniami hybrydowymi jako jeden z siedmiu głównych obszarów współpracy pomiędzy dwiema organizacjami[1].

Rządowe Centrum Bezpieczeństwa bierze aktywny udział w wypracowywaniu stanowiska RP prezentowanego na forum instytucji unijnych oraz ich wyspecjalizowanych grup roboczych  zajmujących się tematyką hybrydową.

 

[1] Joint declaration on EU–NATO cooperation by President of the European Council Donald Tusk, President of the European Commission Jean-Claude Juncker, and Secretary General of NATO Jens Stoltenberg,The Council of the European Union, 10.07.2018.

 

DZIAŁANIA ZEWNĘTRZNE

Decyzje UE z zakresu zarządzania kryzysowego, w ramach Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (Common Security and Defence Policy, CSDP)[1], są podejmowane na forum Rady ds. Zagranicznych. Posiedzeniom Rady do Spraw Zagranicznych przewodniczy Wysoki Przedstawiciel Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa. Wysokiemu Przedstawicielowi wsparcia udziela Europejska Służba Działań Zewnętrznych (European External Action Service, EEAS)[2]. Rada wspierana jest przez: rotacyjną Prezydencję, Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa (Political and Security Committee, PSC), Komitet Wojskowy (Military Committee, MC), Grupę Polityczno-Wojskową (Politico-Military Group, PMG), Komitet ds. Cywilnych Aspektów Zarządzania Kryzysowego (Civilian Aspects of Crisis Management, CIVCOM). W spotkaniach tych unijnych instytucji uczestniczą przedstawiciele rządów krajów członkowskich. W przypadku kryzysów humanitarnych działania w imieniu UE podejmuje Dyrekcja Generalna ds. Pomocy Humanitarnej i Ochrony Ludności (Directorate General for Humanitarian Aid and Civil Protection, DG ECHO).

Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony rozwija się od roku 2016 (przyjęcie tzw. Globalnej Strategii w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa[3] wraz z późniejszym planem jej implementacji w dwóch głównych nurtach: zwalczania terroryzmu i przestępczości zorganizowanej oraz wzmacniania obrony i budowanie odporności (w tym infrastruktury krytycznej, transportu, bezpieczeństwa środków masowego rażenia CBRN). Decyzje w zakresie CSDP podejmowane są przez Radę Europejską i Radę Unii Europejskiej. Jednomyślne podejmowanie decyzji nie dotyczy jednak kwestii odnoszących się do Europejskiej Agencji Obrony jak również Stałej Współpracy Strukturalnej (Permanent Structure Cooperation, PESCO). W zakresie tych spraw decyzje zapadają większością głosów.

PESCO stanowi priorytetową inicjatywę w ramach CSDP.  Umożliwia  państwom członkowskim UE ściślejszą współpracę w zakresie bezpieczeństwa i obrony, wspólny rozwój potencjału obronnego, inwestowanie we wspólne projekty lub zwiększenie udziału i gotowości operacyjnej sił zbrojnych.  W ramach PESCO aktualnie znajdują się 23 projekty w dziedzinie obrony dotyczące m.in. szkoleń, rozwijania zdolności, a także gotowości operacyjnej[4]. Polska uczestniczy w 10 projektach (w jednym – w sprawie Centrum Szkolenia Medycznego Sił Specjalnych jest koordynatorem) oraz jest obserwatorem w 13.

Unia Europejska celem wzmacniania bezpieczeństwa zarówno w Europie jak i poza jej granicami angażuje się w misje cywilne i wojskowe oraz operacje (czyli: misje humanitarne i ratunkowe, misje wojskowego doradztwa i wsparcia, misje zapobiegania konfliktom i utrzymywania pokoju, misje wojskowe służące zarządzaniu kryzysowemu, w tym misje przywracania pokoju i operacje stabilizacji sytuacji po zakończeniu konfliktów). Obecnie UE prowadzi 10 misji cywilnych oraz 6 misji i operacji wojskowych w Europie, Afryce i na Bliskim Wschodzie[5].

W zakresie bezpieczeństwa i obrony[6] Unia Europejska dokonuje też rocznego przeglądu  zdolności wojskowych (ang. Coordinated Annual Review on Defence, CARD), służącego przygotowaniu długoterminowego planu rozwoju tych zdolności do roku 2025. Tym samym w UE ma być wprowadzony mechanizm podobny do NATO-wskiego m.in. z myślą o doskonaleniu zarządzania kryzysowego, a także wzmocnieniu unijnych instrumentów szybkiego reagowania, w tym grup bojowych i zdolności cywilnych.

 

[1] Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony stanowi część Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, obejmując unijne operacje wojskowe i misje cywilne. Wspólna Polityka stanowi ramy polityczne dla wielu stałych struktur politycznych i wojskowych oraz operacji za granicą.

[2] Europejska Służba Działań Zewnętrznych  odpowiada za stosunki dyplomatyczne UE z państwami spoza tej organizacji oraz prowadzi politykę zagraniczną i bezpieczeństwa UE.

[3] https://europa.eu/globalstrategy/sites/globalstrategy/files/eugs_pl_version.pdf, Globalna strategia na rzecz polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unii Europejskiej.

[4] Pełna lista projektów znajduje się na stronie: http://www.consilium.europa.eu/media/32079/pesco-overview-of-first-collaborative-of-projects-for-press.pdf

[5] https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/430/military-and-civilian-missions-and-operations_en – aktualny wykaz misji i operacji UE.

[6] https://eeas.europa.eu/sites/eeas/files/implementation_plan_on_security_and_defence_02-03-2018.pdf, Plan wdrażania działań z zakresu bezpieczeństwa i obrony (nota informacyjna ESDZ).

 

DZIAŁANIA WEWNĘTRZNE

Współpraca UE z państwami członkowskimi w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego obywatelom – w ramach zarządzania kryzysowego – obejmuje m. in. następujące obszary:

  • Działania z zakresu ochrony ludności, znajdujące się w gestii DG ECHO.
  • Walka z terroryzmem, podejmowanie działań na wypadek zagrożenia atakami terrorystycznymi, co należy do kompetencji Dyrekcji Generalnej do Spraw Wewnętrznych i Migracji (Directorate General for Migration and Home Affairs, DG HOME);
  • Zapewnienie bezpieczeństwa zdrowotnego i bezpieczeństwa żywności w ramach współpracy z Dyrekcją Generalną ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności (Directorate General for Health and Food Safety, DG SANTE);
  • Kontrola zagrożeń poważnymi awariami związanymi z substancjami niebezpiecznymi oraz reagowanie na katastrofy naturalne w ramach działalności Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska (Environment Directorate General, DG ENV);
  • Zapewnienie bezpieczeństwa na zewnętrznych granicach UE w ramach działań Komisji Europejskiej i Europejskiej Agencji Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej (European Agency for the Management of Operational Cooperation at the External Borders of the Member States of the European Union, FRONTEX).

 

 ROLA RCB

Ustawowe zadania Rządowego Centrum Bezpieczeństwa korespondują z podstawowymi obszarami działań UE w dziedzinie zarządzania kryzysowego. Obszary te obejmują:

  • Zapewnienie wymiany informacji w ramach systemu zarządzania kryzysowego pomiędzy UE a narodowymi centrami zarządzania kryzysowego w państwach członkowskich tej organizacji. Rządowe Centrum Bezpieczeństwa jest jednym z krajowych punktów kontaktowych, zapewniających szybki obieg informacji w sytuacjach kryzysowych w ramach procedur koordynacji IPCR oraz CECIS;
  • Współpracę z UE i państwami członkowskimi w zakresie ochrony europejskiej infrastruktury krytycznej oraz wymiany doświadczeń i najlepszych praktyk odnośnie do ochrony krajowej infrastruktury krytycznej. Odbywa się to w ramach Europejskiego Programu Ochrony Infrastruktury Krytycznej (European Programme for Critical Infrastructure Protection, EPCIP), na podstawie dyrektywy Rady 2008/114/WE z dnia 8 grudnia 2008 r. która określa proces rozpoznawania i wyznaczania europejskiej infrastruktury krytycznej. Jednocześnie zapewnia ona wspólne podejście do oceny potrzeb w zakresie poprawy ochrony tej infrastruktury. Rolę koordynatora tych działań, jako krajowy punkt kontaktowy, pełni Rządowe Centrum Bezpieczeństwa;
  • Analizowanie zagrożeń czynnikami masowego rażenia (CBRN) oraz współpracę w ramach realizacji Planu Działania UE ds. CBRN (CBRN Action Plan, Chemical, Biological, Radiological, Nuclear)[1], którego głównym celem jest wspieranie wymiany informacji i dobrych praktyk;
  • Współpracę z właściwymi podmiotami na poziomie narodowym w ramach procesu opracowywania opinii i stanowisk Rządu Rzeczypospolitej Polskiej do projektów dokumentów UE, odnoszących się do zarządzania kryzysowego;
  • Udział w badaniach, projektach, pracach grup roboczych, względnie zespołów eksperckich o tematyce zarządzania kryzysowego. Przykładem prac eksperckich są spotkania specjalistów zajmujących się oceną ryzyka (Expert Meetings on Risk Assessment and Mapping for Disaster Management).Głównym ich celem jest wymiana doświadczeń oraz dobrych praktyk w zakresie analizy i oceny ryzyka w poszczególnych państwach członkowskich;
  • Udział przedstawicieli RCB w pracach grupy roboczej, której zadaniem było wypracowanie wspólnie z Komisją Europejską Wytycznych na potrzeby Zdolności Zarządzania Ryzykiem (Risk Management Capability Assessment Guidelines);
  • Realizację zapisów w ramach decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1313/2013/EU z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie Unijnego Mechanizmu Ochrony Ludności, na podstawie jawnego wyciągu z Raportu o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego[2] opracowana zostanie krajowa ocena ryzyka[3].

Ponadto RCB monitoruje prace:

  • Grupy roboczej ds. terroryzmu (Working Party on Terrorism, TWP), w której wiodącą rolę pełni Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego;
  • Komitetu Ochrony Ludności (Civil Protection Committe,CPC), w którym wiodącą rolę pełni Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej;
  • Grupy roboczej ds. ochrony ludności (Working Party on Civil Protection, PROCIV),w której wiodącą rolę pełni Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej;
  • Grupy ad hocinstrumentów finansowych w obszarze spraw wewnętrznych (azyl, migracje, granice, współpraca policyjna, zapobieganie i zwalczanie przestępczości, zarządzanie kryzysowe), gdzie wiodącą rolę pełni Ministerstwo Spraw Wewnętrznych;
  • Komitetu ds. Cywilnych Aspektów Zarządzania Kryzysowego (Committee for Civilian Aspects of Crisis Management,CIVCOM), w którym wiodącą rolę pełni Stałe Przedstawicielstwo RP przy UE.

 

[1] http://register.consilium.europa.eu/doc/srv?l=EN&f=ST%2015505%202009%20REV%201;

http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/crisis-and-terrorism/securing-dangerous-material/index_en.htm

[2] Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego. Głównymi celami Raportu jest wskazanie najważniejszych zagrożeń bezpieczeństwa państwa oraz dokonanie ocena ich ryzyka. Dokument zawiera również cele strategiczne oraz przedsięwzięcia jakie powinny zostać zrealizowane aby zminimalizować możliwość wystąpienia zagrożeń lub ich skutków.

[3] Zgodnie z decyzją Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1313/2013/EU z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie Unijnego Mechanizmu Ochrony Ludności Państwa Członkowskie mają posiadać zdolność zarządzania ryzykiem oznaczającą umiejętność zmniejszenia ryzyka, dostosowania się do ryzyka lub ograniczenia ryzyka, w szczególności jego skutków i prawdopodobieństwa klęski lub katastrofy zidentyfikowanego w przeprowadzonej przez to państwo lub regiony ocenie ryzyka do poziomu akceptowanego w tym państwie członkowskim. Zdolność zarządzania ryzykiem jest oceniana pod względem potencjału technicznego, finansowego oraz administracyjnego w zakresie: przeprowadzenia: a) odpowiednich ocen ryzyka; b) odpowiedniego planowania zarządzania ryzykiem do celów zapobiegania ryzyku i zapewniania gotowości; oraz c) podjęcia odpowiednich środków zapobiegania ryzyku i zapewniania gotowości.

 

ĆWICZENIA ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO

Bardzo ważnym elementem współpracy RCB ze strukturami UE oraz innymi państwami członkowskimi są unijne ćwiczenia zarządzania kryzysowego EU Hybrid Exercise – Multilayer (Parallel and Coordinated Exercise, PACE). Są to ćwiczenia odbywające się w kontekście rozwoju Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE, której integralną częścią jest Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony zdefiniowana i opisana w Traktacie o Unii Europejskiej (TUE) w art. 41-46[1]. Zapoczątkowane zostały one w 2017 roku – docelowo mają odbywać się cykliczne. Głównym założeniem ćwiczeń jest testowanie funkcjonowania unijnych mechanizmów reagowania kryzysowego, jak również zwiększenie zdolności reakcji UE na zagrożenia hybrydowe. Ćwiczenia te mają na celu także wzmocnienie współpracy z NATO[2]. Uczestnikami są instytucje i agencje unijne jak również państwa członkowskie. Rządowe Centrum Bezpieczeństwa pełni funkcję koordynatora ćwiczeń w skali naszego kraju oraz w relacjach ze strukturami UE.

 

[1] W rozdziale 2 sekcja 2 tytuł V („Postanowienia dotyczące wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony”), a także w protokołach 1, 10 i 11 oraz deklaracjach 13 i 14.

[2] Zgodnie z Joint Declaration By The President Of The European Council, The President Of The European Commission, And The Secretary General Of The North Atlantic Treaty Organization, z dn. 8 lipca 2016 r.

 

Współpraca NATO-UE

Istotnym elementem w polityce bezpieczeństwa jest nawiązanie współpracy pomiędzy NATO i UE. W lipcu 2018 r. organizacje te podpisały nową wspólną deklarację[1].  Zgodnie z jej zapisami współpraca koncentrować się ma na następujących obszarach: mobilność wojskowa, cyberbezpieczeństwo, zagrożenia hybrydowe, walka z terroryzmem.

Aktualnie najbardziej dynamicznie rozwijającym się obszarem współpracy jest mobilność wojskowa (Military Mobility),  która jest jednym z pierwszych projektów rozpoczętych w ramach unijnej Stałej Współpracy Strukturalnej  w dziedzinie obronności (PESCO). Polska również w niej uczestniczy. Zdolność do szybkiego przemieszczania wydzielanych elementów sił zbrojnych państw członkowskich NATO i UE określona została jako jeden z najistotniejszych czynników wpływających na efektywność reagowania kryzysowego oraz fundament wiarygodności i skuteczności Sił Odpowiedzi NATO czy też Grup Bojowych UE.

Na szczeblu NATO zdolność ta rozwijana jest w ramach Przygotowania Obszaru Odpowiedzialności Strategicznego Dowódcy Operacyjnego do zabezpieczenia i prowadzenia operacji tzw. „Enablement of SACEUR’s AOR”. Termin „enablement” najlepiej przetłumaczyć jako „wsparcie”.  Oznacza to stworzenie takiego otoczenia „cywilnego”, w którym Sojusz może w pełni wykorzystywać zdolności bojowe zgromadzone w obszarze odpowiedzialności SACEURa, tak aby osiągać założone cele strategiczne i operacyjne.

Natomiast w UE obszar ten budowany jest w ramach wdrażania Planu Działania UE w zakresie Mobilności Wojsk (EU Action Plan on Military Mobility). Uzyskanie tej zdolności jest dużo szersze niż tylko logistyka wojskowa, a jej wymagania i powiązania wykraczają poza obszar zdolności wojskowych i obejmują instytucje rządowe, sektor cywilny czy kontrahentów komercyjnych (tzw. whole-of-governmental-approach).

Wspólną deklarację NATO i UE w tym zakresie należy wskazać jako sztandarowy dokument wytyczający wspólne cele i kierunki działań obu organizacji. Konieczność podjęcia działań w zakresie mobilności wojskowej wynika z potrzeby wyeliminowania narodowych barier ( legislacyjnych, regulacyjnych, fizycznych) zakłócających możliwość ruchu wojsk na terenie Sojuszu Północnoatlantyckiego czy Unii. NATO koncentruje się na zdolnościach militarnych w celu zapewnienia do końca 2024 r. pełnej swobody i możliwości szybkiego przemieszczenia komponentów Sił Odpowiedzi NATO oraz sił głównych w strefie odpowiedzialności SACEURa.  Natomiast UE zmierza do synergii działań cywilno-wojskowych i uwzględnienia wymagań wojskowych.

 

[1] Joint Declaration on EU-NATO Cooperation by the President of the European Council, the President of the European Commission, and the Secretary General of the North Atlantic Treaty Organization https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_156626.htm

 

WSPÓŁPRACA DWUSTRONNA I REGIONALNA

Rządowe Centrum Bezpieczeństwa prowadzi dwustronną współpracę z podmiotami odpowiedzialnymi (na poziomie centralnym) za zarządzanie kryzysowe w niektórych innych państwach. Naszymi kluczowymi partnerami są państwa sąsiednie, w tym przede wszystkim te, które są członkami NATO i UE. Z punktu widzenia zarządzania kryzysowego współpraca bilateralna jest szczególnie istotna ze względu na obszary wzajemnego oddziaływania. Chodzi, w szczególności, o wyzwania związane z ryzykiem i prawdopodobieństwem wystąpienia zagrożeń o charakterze transgranicznym oraz likwidacją ich skutków, jak np. w przypadku powodzi. Przedmiotem zainteresowania w kontaktach dwustronnych jest wymiana informacji i doświadczeń w obszarze zarządzania kryzysowego, przeciwdziałania zagrożeniom CBRN, ochrony ludności, ochrony infrastruktury krytycznej, szkoleń oraz ćwiczeń. Kolejnym ważnym celem jest promowanie rozwiązań legislacyjno-organizacyjnych związanych z koordynacją zarządzania kryzysowego na poziomie narodowym. Przykładem jest współpraca z  Dyrekcją Generalną ds. Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Cywilnej w Federalnym MSW Niemiec. W niemieckiej administracji rządowej Dyrekcja ta wykonuje zadania podobne do tych, jakie Rządowe Centrum Bezpieczeństwa realizuje w Polsce.

Celem współpracy Rządowego Centrum Bezpieczeństwa z odpowiednikami w państwach trzecich jest m.in. promowanie polskiego modelu systemu zarządzania kryzysowego. Przykładem może być tu nawiązanie kontaktów z Ministerstwem Spraw Nadzwyczajnych Ukrainy, które w tym kraju, odpowiada za zarządzanie kryzysowe na poziomie centralnym. Jest to dobry początek do dalszej współpracy, tym bardziej, że Ukraina, w ramach reformy systemu reagowania kryzysowego, jest zainteresowana skorzystaniem z polskich wzorców i doświadczeń.

Rządowe Centrum Bezpieczeństwa rozwija także współpracę z Departamentem Bezpieczeństwa Wewnętrznego USA i Ambasadą USA oraz Ambasadą Kanady w Warszawie w obszarze zarządzania kryzysowego i ochrony infrastruktury krytycznej, zarówno bilateralną, jak i w ramach współpracy UE ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą.

 

 

WAŻNE LINKI: