Jacek Wysokiński – Komenda Główna Straży Granicznej

Zarządzanie migracjami ma istotny wpływ na sprawność funkcjonowania państwa. Z jednej strony migranci są niezbędni do zaspokojenia potrzeby krajowego rynku pracy oraz stanowią znaczący element w rozwoju turystyki i handlu, z drugiej strony generują koszty związane z koniecznością zapewnienia właściwej obsługi administracyjnej oraz ich udziałem w programach socjalnych i integracyjnych, realizowanych przez państwo przyjmujące. Taka sytuacja jest korzystna dla każdej ze stron, państwu zapewnia stabilny rozwój, natomiast migranci mogą efektywnie realizować własne cele. Zachwianie tej równowagi jest wysoce niekorzystne przede wszystkim dla państwa, natomiast w mniejszym stopniu dla samych migrantów.

Odnosząc się do samej możliwości wykorzystywania zjawisk migracyjnych w wojnie hybrydowej należy wyraźnie podkreślić, że dotychczasowe kryzysy migracyjne nie były identyfikowane jako narzędzie wrogich działań jednego państwa wymierzonych w inne państwo. W związku z tym, charakter tego opracowania należy odbierać wyłącznie jako analizę zagrożeń migracyjnych dla państwa przyjmującego.

Oceniając krajową sytuację migracyjną trzeba mieć na uwadze położenie geopolityczne Polski. Obecność w strukturach Unii Europejskiej oraz NATO, położenie w centralnej części Europy, a przede wszystkim posiadanie najdłuższej, ochranianej, lądowej granicy UE (granica zewnętrzna) powoduje, że terytorium RP tworzy swego rodzaju pomost pomiędzy wysokorozwiniętymi gospodarkami krajów Europy Zachodniej i gospodarkami państw wschodnioeuropejskich, a w szczególności Ukrainy, Rosji i Białorusi. Dodatkowym czynnikiem przyciągającym cudzoziemców do Polski jest dynamicznie rozwijający się krajowy rynek pracy.

Wszystkie te elementy powodują, że Polska cieszy się coraz większym zainteresowaniem ze strony cudzoziemców, już nie tylko, jako kraj tranzytowy, ale coraz częściej, jako kraj docelowy. W Polsce dominują przede wszystkim różne formy czasowej migracji zarobkowej, chociaż rosnące znaczenie ma chęć podejmowania nauki w polskich uczelniach wyższych. Istotny jest również fakt, że Polska jest wybierana przez cudzoziemców pochodzących z krajów byłego ZSRS jako kraj, w którym składają oni wnioski o ochronę międzynarodową. Sytuacja ta jest spowodowana przebiegiem szlaków komunikacyjnych, gdzie kluczową rolę odgrywa połączenie kolejowe na trasie Moskwa – Mińsk Białoruski – Brześć – Terespol – Warszawa.

Jak już wspomniano, podstawowe zjawiska migracyjne mają charakter rosnący, co obrazuje poniższe zestawienie[1].

Jak widać z przedstawionych danych, liczba cudzoziemców, codziennie stawiających się do kontroli paszportowej w polskich przejściach granicznych oraz cudzoziemców już przebywających w kraju, stanowi znaczącą wielkość i tylko poprzez sam efekt skali może istotnie wpływać na sprawność funkcjonowania państwa.

W związku z tym można przypuszczać, że zjawiska migracyjne mogą być przedmiotem analiz pod kątem możliwości ich wykorzystania przez strony konfliktu, jako element wrogich działań, mogących destabilizować państwo w wielu obszarach, m.in. takich jak:

1. Ochrona granicy państwowej RP oraz dokonywanie kontroli ruchu granicznego
   – to elementy niezbędne do zachowania integralności terytorium państwa oraz wypełniania zobowiązań międzynarodowych w zakresie ochrony granicy zewnętrznej strefy Schengen.
2. Zarządzanie migracjami nielegalnymi. Ujawnianie cudzoziemców naruszających przepisy w zakresie wjazdu i pobytu na terytorium RP wpływa na bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, natomiast efektywna realizacja polityki powrotowej wobec cudzoziemców naruszających polski porządek prawny świadczy o skuteczności działania aparatu państwa w zakresie zwalczania nielegalnej migracji.
3. Zabezpieczenie epidemiologiczne. Z uwagi na różny poziom zabezpieczenia sanitarno-epidemiologicznego w krajach pochodzenia migrantów oraz zagrożeń epidemiologicznych związanych z długotrwałą podróżą do kraju docelowego może zaistnieć konieczność izolowania cudzoziemców chorych na określone polskimi przepisami choroby zakaźne.
4. Odpowiednie warunki socjalne. Cudzoziemcy poszukujący ochrony międzynarodowej na terytorium RP od momentu zgłoszenia się do ośrodka recepcyjnego dla cudzoziemców (administrowanego przez Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców) muszą mieć zapewnione zakwaterowanie oraz wyżywienie lub otrzymać świadczenie pieniężne na pokrycie we własnym zakresie kosztów pobytu na terytorium Polski. Dodatkowo ponadprzeciętny wzrost liczby cudzoziemców kierowanych do ośrodków spowoduje szybkie ich przepełnienie i konieczność poszukiwania nowych obiektów. Ponadto należy zapewnić odpowiednie środki finansowe na udział cudzoziemców w określonych programach socjalnych, np. „program 500+” dla cudzoziemców posiadających tytuł pobytowy, gwarantujący dostęp do krajowego rynku pracy.
5. Właściwy proces integracji. Poza nakładami finansowymi na ten cel należy pamiętać o kształtowaniu świadomości społeczeństwa przyjmującego, w celu uniknięcia konfliktów na tle narodowościowym, religijnym lub rasowym.
6. Potrzeby krajowego rynku pracy. Wroga wobec cudzoziemców retoryka spowoduje wzrost nietolerancji społeczności lokalnych, co w konsekwencji doprowadzi do odpływu pracowników cudzoziemskich do innych państw.
7. Wizerunek państwa na arenie międzynarodowej. Prowadzenie przez stronę przeciwną szerokich działań dezinformujących instytucje oraz społeczność międzynarodową, popartych np. incydentami o podłożu rasistowskim, może doprowadzić do marginalizacji państwa w polityce międzynarodowej oraz zarzutów niewłaściwej realizacji umów międzynarodowych.

Zapewnienie właściwej realizacji wszystkich ww. elementów wymaga odpowiednich nakładów finansowych oraz wdrożenia takich rozwiązań prawnych i organizacyjnych, które pozwolą na efektywne zarządzanie migracjami.

Oczywistym zagrożeniem migracyjnym jest tzw. masowa migracja. W celu wywołania masowej migracji istnieje konieczność stworzenia odpowiednich czynników wypychających, powodujących masowe ruchy migracyjne. Niezbędnymi działaniami w tym kierunku wydają się:

• destabilizacja sytuacji wewnętrznej w państwie pochodzenia migrantów,
• wskazanie kraju docelowego, poprzez informowanie o dogodnych drogach wyjazdu oraz kreowanie świadomości migranta o kraju przyjmującym, jako miejscu gwarantującym pełne bezpieczeństwo – w tym bezpieczeństwo socjalne,
• wywołanie efektu skali, poprzez wskazanie, że czas na migrację jest wyłącznie teraz. Dodatkowo można spotęgować ten efekt wskazując np. konkretny odcinek granicy lub konkretne przejście graniczne.

W związku z powyższym należy mieć na uwadze rozwój wydarzeń w państwach sąsiadujących oraz w państwach, dla których Polska mogłaby stanowić naturalny rejon masowej migracji. Takie podejście zapewni niezbędny czas na przygotowanie państwa do zagrożenia, jakim jest masowa migracja.

W celu lepszego zobrazowania skutków wykorzystania migracji do działań obniżających sprawność funkcjonowania państwa można posłużyć się zjawiskiem masowej migracji. O efektach tego zjawiska można było się przekonać chociażby podczas kryzysu migracyjnego na Węgrzech w roku 2015. Również w realiach krajowych istnieje zagrożenie wystąpienia podobnej sytuacji, chociaż w tym przypadku zapewne byłyby to odmienne sposoby migracji i odmienne profile samych migrantów.

W przypadku masowego napływu cudzoziemców do Polski w pierwszej kolejności należy zapewnić właściwą obsługę ruchu granicznego oraz ochronę granicy państwowej przed nielegalną migracją. Działania te będą wiązały się z odmawianiem wjazdu cudzoziemcom niespełniającym warunków na wjazd i pobyt na terytorium RP, którzy zadeklarują cel podróży inny niż poszukiwanie ochrony. Natomiast wjazd i pobyt zostanie umożliwiony w przypadku cudzoziemców poszukujących ochrony. Już na tym etapie Straż Graniczna będzie zmuszona do wprowadzenia rozwiązań szczególnych, polegających na przesunięciu sił i środków na zagrożony odcinek granicy, osłabiając tym samy swoje zdolności operacyjne wewnątrz kraju oraz na pozostałych ochranianych odcinkach granicy. Kolejnym elementem opisywanego etapu działań będzie konieczność wzmocnienia sił Straży Granicznej siłami Policji, a nawet wojska.

Po przyjęciu przez Straż Graniczną wniosków o ochronę międzynarodową cudzoziemcy zostaną skierowani do ośrodków recepcyjnych Urzędu do Spraw Cudzoziemców, gdzie uzyskają zakwaterowanie. Wspomniane ośrodki, z uwagi na szybkie zapełnienie, będą lokalizowane w nowych miejscach na terenie całego kraju. W ramach tych działań należy spodziewać się znaczącego obciążenia służby zdrowia przez osoby, które odniosły obrażenia podczas ucieczki ze swojego kraju pochodzenia oraz przez osoby cierpiące na różnego rodzaju choroby, w tym choroby zakaźne.

Już w trakcie pobytu uchodźców na terytorium RP nie należy zapominać o takich elementach jak:

• zapewnienie właściwego poziomu bezpieczeństwa w ośrodkach dla cudzoziemców,
• zachowanie odpowiednich standardów sanitarnych,
• realizacja obowiązku szkolnego dla dzieci uchodźców,
• opieka medyczna.

Istotna jest kwestia związana z brakiem kontroli na granicach wewnętrznych strefy Schengen i pokusą podejmowania przez migrantów dalszej, nielegalnej podróży do krajów Europy Zachodniej. W takim przypadku cudzoziemcy, wobec których toczy się w Polsce postępowanie uchodźcze, a którzy zostaną ujawnieni w innym państwie, będą przekazywani ponownie do Polski, jako państwa właściwego do rozpatrzenia wniosku o ochronę międzynarodową. Rosnąca skala tego zjawiska może wywoływać niezadowolenie tych krajów i próbę wymuszenia na Polsce uszczelnienia systemu ochrony granicy wewnętrznej z czasowym przywróceniem kontroli granicznej włącznie.

Warto zwrócić uwagę na możliwość powstawania sytuacji konfliktowych, a nawet zamieszek na linii cudzoziemcy – społeczność lokalna. Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być przedłużające się postępowania administracyjne prowadzone wobec cudzoziemców, nasycenie miejscowego rynku pracy, brak akceptacji różnic kulturowych, nieefektywność programów pomocowych i integracyjnych adresowanych do cudzoziemców.

W przypadku wystąpienia zjawiska masowej migracji należy pamiętać o konieczności wprowadzenia mechanizmów określonych w Krajowym Planie Zarządzania Kryzysowego. Znacząco wzrosną obciążenia finansowe państwa w zakresie środków kierowanych bezpośrednio dla migrantów, środków koniecznych do zapewnienia sprawnego działania służb i instytucji państwowych oraz środków z tytułu realizacji świadczeń socjalnych i programów integracyjnych. Wyzwaniem będzie prowadzenie skuteczniej polityki informacyjnej adresowanej do społeczeństwa przyjmującego i społeczności międzynarodowej, jak również prowadzenia działań edukacyjnych, skierowanych do migrujących cudzoziemców.

Ponadto należy mieć na uwadze, że uwikłanie państwa w kryzys migracyjny znacząco osłabi jego działania w innych ważnych obszarach, co może wykorzystać strona zainteresowana osłabieniem pozycji swojego przeciwnika.

Czasami do ukierunkowania działań danego państwa wystarczy wyraźny sygnał o możliwości masowej migracji. Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w 2015 roku, kiedy to obywatele Syrii w celu przedostania się do Europy przekraczali rosyjsko-norweski odcinek granicy. Ponad 2 tys. Syryjczyków przekroczyło granicę w okolicach miasteczka Kirkenes, położonego prawie 1,4 tys. kilometrów na północny-wschód od Oslo[2]. W 2016 roku Polska również odnotowała niespotykaną dotychczas presję migracyjną ze strony obywateli Rosji narodowości czeczeńskiej, którzy podejmowali wielokrotne próby wjazdu na terytorium RP w kolejowym przejściu granicznym w Terespolu. Skala tego zjawiska przedstawia się następująco:

KOMENTARZ

Zjawisko migracji jest doskonałym narzędziem do angażowania praktycznie całego potencjału państwa w celu rozwiązania rodzącego się lub już trwającego kryzysu migracyjnego. Wywołanie efektu masowej migracji, ukierunkowanej na terytorium wybranego państwa, przy jednoczesnym zastosowaniu innych metod, negatywnie wpływających na sprawność jego funkcjonowania, wydaje się być doskonałą bronią ofensywną, której trudno jest skutecznie przeciwdziałać.

 

[1] Dane statystyczne Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Straży Granicznej, Urzędu do Spraw Cudzoziemców, Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.

[2] http://www.dw.com/pl/uchodźcy-z-syrii-szlakiem-polarnym-na-rowerze/a-18819905